Uluslararası Ceza Mahkemesi Başsavcısı Kerim Han’ın İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu ve Savunma Bakanı Yoav Gallant hakkında yakalama kararı talep etmesinin üzerinden 5 ay geçmesine rağmen karar henüz çıkmadı. E. BM yetkilisi Moncef Khane, bugüne kadar sadece Afrikalıları yargılayan ve sadece Batı’nın hedef aldığı bir ülkenin “beyaz” lideri hakkında yakalama kararı çıkaran UCM’nin meşruiyetinin zaten sarsılmış olduğuna dikkat çekiyor. İsrailli yetkililer hakkında adım atmaması durumunda mahkemenin sonunun gelebileceğine dikkat çekiyor.
***
UCM’nin güvenirliği pamuk ipliğine bağlı
Eğer mahkeme İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu ve Yoav Gallant hakkında tutuklama kararı çıkarmazsa, halihazırda zaten sarsılmış olan meşruiyetini de kaybedecek.
Moncef Khane
Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) Roma Statüsü’nün 2002’de yürürlüğe girmesiyle birlikte savaş suçları, insanlığa karşı işlenen suçlar ve soykırımın cezasız kaldığı döneminin kapanacağına dair bir umut doğmuştu.
Yirmi iki yıl sonra, Gazze’deki kitlesel zulümden sorumlu olanlara karşı hızla harekete geçme çağrılarını görmezden geldiği için mahkemenin uluslararası meşruiyeti tehlikede. Mayıs ayında UCM Savcısı Kerim Han mahkemeden İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu ve Savunma Bakanı Yoav Gallant ile birlikte üç Hamas lideri hakkında tutuklama emri çıkarılmasını talep etti. İsrail’in soykırıma varan şiddeti nedeniyle Gazze’de artan ölü sayısına ve yıkıma rağmen UCM henüz bir karar vermedi.
Savaş suçlarını yargılayacak daimî bir uluslararası mahkeme fikri, ilk olarak I. Dünya Savaşı’nın ardından galip devletlerin hukuk çevrelerinde ortaya çıktı, ancak hayata geçirilemedi. Tahminen 75-80 milyon insanın ölümüne neden olan 2. Dünya Savaşı’ndan sonra çeşitli “adalet” kavramları ortaya atıldı.
SSCB, ABD ve İngiltere devlet başkanlarının savaş stratejisini görüşmek üzere bir araya geldikleri 1943 Tahran Konferansı’nda Sovyetler Birliği lideri Joseph Stalin, Alman komuta kademesinden en az 50.000 kişinin ortadan kaldırılması gerektiğini öne sürdü. ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt’in şaka yollu 49.000 kişinin idam edilmesi gerektiği yanıtını verdiği bildirildi. İngiltere Başbakanı Winston Churchill ise savaş suçlularının bireysel sorumlulukları nedeniyle yargılanması gerektiğini savundu.
Sonunda müttefikler, sırasıyla 24 Alman ve 28 Japon askeri ve sivil liderini suçlayan Nürnberg ve Tokyo askeri mahkemelerini kurdu. Ancak müttefik güçlerin hiçbir lideri ya da askeri komutanı savaş suçları nedeniyle yargılanmadığı için bu, özünde galiplerin adaletiydi. Sonuçta bu mahkemeler, tartışmalı bir şekilde, saldırı savaşları yürüten ve soykırım yapanların yargılanmasına yönelik sembolik bir girişimdi.
Takip eden on yıllar boyunca, savaş suçlularının adalet önüne çıkarılması için böyle bir uluslararası çaba gösterilmedi. Dolayısıyla, örneğin, sömürgeci ve emperyal güçlere karşı ayaklanan halkların katilleri hiçbir zaman yargılanmadı.
Uluslararası adalet kavramı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 1991-1995 ve 1998-1999 yılları arasında eski Yugoslavya’da işlenen suçlar ve 1994 Ruanda soykırımı için iki ad hoc mahkeme kurmasıyla 1990’larda yeniden canlandı. Bu mahkemeler amaçlarına hizmet etse de Batılı güçlerin hâkim olduğu Güvenlik Konseyi tarafından kurulmaları nedeniyle etkinliklerini, maliyetleri ve bağımsızlıkları sorgulandı.
Burada da “galiplerin adaleti” kavramı özellikle Yugoslavya mahkemesinin kararları üzerinden yeniden gündeme geldi. Zira mahkeme özellikle 1999’da NATO’nun Federal Yugoslavya Cumhuriyeti’ne karşı düzenlediği yasadışı gibi görünen bombalama kampanyasını yargılamak bir yana soruşturmadı bile.
Ruanda mahkemesi ise Batılı güçlerin soykırımdaki olası suç ortaklığını ve/veya 1948 Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi uyarınca soykırımı önleme veya durdurmadaki başarısızlıklarını soruşturmadı.
Bu bağlamda, 1998’de imzalanan ve 2002’de yürürlüğe giren Roma Statüsü, savaş suçu, insanlığa karşı suç ve soykırım işleyenlerin, çatışmada hangi tarafta olduklarına bakılmaksızın yeni mahkeme tarafından yargılanacağı umudunu doğurdu.
2018 yılında, niteliği, ağırlığı ve ölçeği itibariyle Birleşmiş Milletler Şartı’nın ihlalini teşkil eden bir saldırı eyleminin planlanması, hazırlanması, başlatılması veya icrası olarak tanımlanan saldırı suçu da mahkemenin yargı yetkisine eklendi.
Ancak UCM’ye yönelik büyük umutların boşa çıkması uzun sürmedi. Roma Statüsü’nü imzalayan bazı ülkeler artık Taraf Devlet olmak istemediklerini resmen beyan ederek yükümlülükten kurtuldular. Bunlar arasında İsrail, ABD ve Rusya Federasyonu da vardı. Çin ve Hindistan gibi diğer büyük güçler ise tüzüğü imzalamadılar bile.
UCM’nin ilk 20 yılında yargılamaya çalıştığı 46 şüphelinin tamamının, aralarında devlet başkanlarının da bulunduğu Afrikalılardan oluşması da UCM’nin güvenirliğine yardımcı olmadı.
Bu statüko ilk kez Haziran 2022’de, mahkemenin 2008’deki Rusya-Gürcistan savaşı sırasında savaş suçu işlemekle itham edilen ayrılıkçı Güney Osetya bölgesinden üç Rus yanlısı yetkiliyi suçlamasıyla kırıldı. Bir yıl sonra, Mart 2023’te mahkeme, Başsavcı Han’ın talebinden sadece 29 gün sonra Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin için tutuklama kararı çıkararak sansasyonel bir hamle yaptı.
Karar esasında oldukça şaşırtıcı. Şubat 2022’den bu yana Ukrayna’da devam eden savaşın ölümcüllüğüne ve sivil hedeflere yönelik saldırıların rapor edilmesine rağmen, yakalama emri Putin’in “nüfusun (çocukların) yasadışı sınır dışı edilmesi ve nüfusun (çocukların) Ukrayna’nın işgal altındaki bölgelerinden Rusya Federasyonu’na yasadışı transferi” konusundaki “bireysel cezai sorumluluğu” iddiasıyla çıkarıldı.
BM Güvenlik Konseyi’nin daimî üyelerinden birinin görevdeki başkanına karşı çıkarılan yakalama emri kendi başına UCM’nin bağımsızlığının ve delillerin götürdüğü yere gitme kararlılığını gösterebilirdi. Ancak Batı ile Rusya arasındaki açık psikolojik savaş göz önüne alındığında, mahkemenin kararını genellikle Batılı destekçilerinin etkisinin bir başka kanıtı olarak görüldü.
Mahkeme, İsrail’in Filistinlilere karşı işlediği savaş suçları ve insanlığa karşı suçlarla ilgili ezici deliller doğrultusunda harekete geçseydi, bu algı hafifletilebilirdi. 2018’de Filistin Devleti, UCM’ye, “mahkemenin yetki alanına giren geçmişte, halen ve gelecekte işlenen tüm suçların soruşturulması” için başvuruda bulundu. Mahkemenin, Mart 2023’te Filistin Devleti’nde “duruma ilişkin soruşturma” başlatabileceğine karar vermesi beş yıl sürdü.
Kasım 2023’te, Güney Afrika ve beş ülke UCM’ye bir başvuruda daha bulundu ve ardından Başsavcı Han, 2023’te başlatılan soruşturmanın “7 Ekim 2023’te meydana gelen saldırılardan bu yana tırmanan düşmanlık ve şiddeti de kapsadığını” doğruladı. Han, Gazze’de işlenen savaş suçları konusunda Netanyahu ve Gallant’ın kişisel sorumluluğuna dair oldukça fazla delil olmasına rağmen, mahkemeden tutuklama kararı talep etmesi yedi ay sürdü. Aynı talebi, ikisi daha sonra İsrail tarafından öldürülen üç Hamas lideri için de yaptı.
ABD’nin ve İsrail’in yurtdışında suikastlar konusunda uzmanlaşmış kötü şöhretli istihbarat teşkilatı Mossad’ın desteğini arkasına alan Netanyahu’nun tutuklanmasını talep etmenin zaman ve cesaret gerektirdiği söylenebilir. Mayıs ayında İngiliz The Guardian gazetesi, Han’ın selefi Fatou Bensouda’nın “bir dizi gizli toplantıda” Mossad’ın o dönemki başkanı ve “Netanyahu’nun en yakın müttefiki” Yossi Cohen tarafından tehdit edildiğini ortaya çıkardı.
Cohen, Bensouda’yı “savaş suçları soruşturmasından vazgeçmeye” zorladı ve iddiaya göre ona şöyle dedi: “Bize yardım edersen biz de sana göz kulak oluruz. Kendinin ya da ailenin güvenliğini tehlikeye atacak işlere bulaşmak istemezsin.”
Bensouda, mevcut soykırım savaşından önce işlenen savaş suçları iddialarını soruşturduğu için tehdit edilmiş ve şantaja uğramışsa, Han’ın karşılaştığı veya korktuğu gerçek ya da farazi baskı ve tehditleri ancak tahmin edebiliriz.
Görevini yerine getirdiğine göre, yakalama kararının çıkarılıp çıkarılmayacağına karar vermek ön yargılama dairesinin üç yargıcına düşüyor. Bensouda ile aynı tehditlerle karşı karşıya olup olmadıkları bilinmiyor, ancak Netanyahu ve Gallant için tutuklama kararının daha fazla gecikmeden çıkarılmaması halinde UCM’nin güvenirliğinin de tehlikeye gireceğinin farkında olmalılar. Savaş suçları, insanlığa karşı suçlar, soykırım ve saldırı suçu işlediklerine dair açık ve olağanüstü miktardaki kanıtlar, sorumluluklarından kaçmaları durumunda UCM’nin sonunu getirebilecek kadar güçlü.
