Eski ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı Jonathan M. Winer Harici’ye konuştu: NATO Bildirgesi’nde, NATO’nun misyonunun Orta Doğu ve Afrika’yı kapsayacak şekilde genişletilmesi ve bunu uygulamaya yönelik eylem planı öne çıktı.
Dünya ABD’de yaklaşan seçimler ve eski Cumhuriyetçi Başkan Donald Trump’ın bir suikastçının hedefi olduğu son olayla meşgulken, ABD’den gelen haberler Trump’ın artık resmi olarak Kasım 2024 seçimlerinin başkan adayı olduğunu söylüyor. Pek çok kişi, saldırının Trump ve Demokrat rakibi Biden’ın kampanyaları üzerinde herhangi bir etkisi olup olmayacağını tartışıyor. İki liderin NATO’ya yönelik dış politika ve yaklaşımları, İran’la nükleer görüşmeler, ABD birliklerinin yurtdışındaki varlığı, Rusya ile ilişkiler ve Orta Doğu’daki faaliyetleri açısından birçok farklılığı var.
ABD Eski Dışişleri Bakan Yardımcısı Jonathan M. Winer, Harici için Dr. Esra Karahindiba’nın küresel gelişmelere ilişkin sorularını yanıtladı.
Jonathan M. Winer, Amerika Birleşik Devletleri’nin Libya Özel Temsilcisi, Uluslararası Hukuktan Sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı ve Senatör John Kerry’nin danışmanı olarak görev yaptı. Göçün yanı sıra ABD dış politikası, terörle mücadele, yönetişim, ekonomi ve enerji konularında uzmanlığa sahip olan Winer, şu anda Orta Doğu Enstitüsü’nde yerleşik olmayan araştırmacı olarak görev yapıyor.
‘Trump’a saldırıda tetikçi dışında herhangi biri sorumlu değil’
Eski Başkan Donald Trump’a yönelik saldırıyla başlayalım mı? Yaralandı ve eleştirmenler, saldırının nedeninin Biden’ın Trump’ı “bir daha asla başkan olmaması gereken bir aday” olarak gösteren kampanyası olduğunu söylüyor. Bu durum hem adayların kampanyalarına hem de oy pusulalarına nasıl yansır?
Donald Trump’a yönelik saldırıyı, şu ana kadar bilinen gerçeklere dayanarak, yalnız bir silahlı adamın münferit eylemleri olarak görünen bir olayla siyasete alet etmek tamamen uygunsuz. Bu olaydan tetikçi dışında herhangi birinin sorumlu olduğuna dair herhangi bir iddia düşüncesizce ve yanlıştır.
NATO Bildirisi’nde üç hedef: Rusya, Çin, İran
Son NATO zirvesinin önemli sonuçlarına ve bunların ABD dış politikasına etkilerine ilişkin görüşlerinizi paylaşabilir misiniz? NATO Zirvesi sonuç bildirgesinde İsrail’e ilişkin bir mesajın yer almamasını nasıl değerlendiriyorsunuz? İsrail’in Lübnan’a savaş tehdidi ve daha geniş ölçekte Suriye’ye dahil olma ihtimali, doğal olarak bölgenin istikrarsızlığına daha geniş çapta olumsuz etkiler yapacaktır. İsrail’in eylemlerine ilişkin yeni bir tavır alınacak mı?
NATO zirvesinde yayımlanan NATO Bildirisi’nde üç husus öne çıkıyor. Birincisi, Rusya’nın Ukrayna’daki saldırganlığına karşı ortak kararlılık. NATO, Rusya’yla bir çözüm aramaktan vazgeçmiyor, ancak ileri teknoloji hava savunma sistemlerini derhal teslim etme ve Ukrayna’yı yakın vadede NATO’ya dahil etme taahhütleriyle derinlere iniyor – ancak öyle görünüyor ki, bu savaş bitene kadar mümkün olmayacak. İkincisi, Çin ve İran’a, Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik devam eden saldırısına verdikleri desteğin sonuçlarının olacağı yönünde açık uyarılar var. Üçüncüsü, NATO’nun misyonunun Orta Doğu ve Afrika’yı kapsayacak şekilde genişletilmesi ve bunu uygulamaya yönelik bir eylem planının ilk aşaması olması. Orta Doğu ve Afrika girişimi, Rusya’nın son beş yıldır bu bölgede inşa ettiği sistematik nüfuz operasyonuna NATO’nun verdiği ilk somut tepkidir. Bu güney girişiminin, Rusya’nın diktatörlere ve güçlü adamlara verdiği ödüllerin, daha önce Fransa ve diğer eski Avrupalı sömürgeci güçler tarafından tutulan nüfuz mirasını bastırdığı mevcut dinamiklere anlamlı bir şekilde meydan okuyup okumayacağını bilmemiz muhtemelen yıllar alacak.
NATO Bildirisi, fikir birliğinin stratejik tercihlerini yansıtan bir fikir birliği belgesidir. NATO’nun İsrail, Hamas ve Gazze ile ilgili zayıf açıklamaları zaten ateşkesin sağlanmasına veya insani hedeflere yardımcı olmazdı. Bu karmaşık çatışma hakkında ne söyleneceği konusunda fikir birliğine varmak zor olurdu. Dolayısıyla bu konuyu ele almamaları şaşırtıcı değil.
İran’ın rolünü tartışmadan İsrail’i tartışmak aynı zamanda çatışmanın genel dinamiklerini de yanlış karakterize edecektir; İran’ın Gazze, Lübnan, Suriye ve Yemen’e müdahalesi ve Husilerin Kızıldeniz’de küresel gemi taşımacılığına yönelik saldırılarına askeri destek sağlanması da buna dahildir. NATO’nun birbiriyle bağlantılı bu jeopolitik çatışmalar dizisi hakkında yakın zamanda resmi pozisyon almaya başlayacağından şüpheliyim. Önünde yeterince problem var zaten.
‘NATO politikası artık Ukrayna’nın kendisini savunma yeteneğini sınırlayan kısıtlamaların ötesine geçti’
İngiltere’nin yeni Başbakanı Keir Starmer, İngiltere’nin Ukrayna’nın verilen silahlarla Rusya topraklarını hedef almasına izin verdiğini söyledi. Diğer NATO ülkelerinin Ukrayna’ya Rusya sınırları içindeki hedefleri Batı silahlarıyla vurma yetkisi vermesi konusunda ne düşünüyorsunuz? Eş zamanlı olarak Ukrayna, insansız hava araçlarıyla Rusya’nın nükleer erken uyarı radarını hedef aldı. Bunun çatışmada yeni bir aşama olduğunu söylemek doğru olur mu?
Ukraynalı liderler, Ukrayna’nın Rusya’da Ukrayna’ya karşı kullanılan askeri hedeflere saldırmasının engellenmesi halinde Ukrayna’nın büyük risk altında olacağını uzun zamandır vurguladı. NATO politikası artık Ukrayna’nın kendisini savunma yeteneğini sınırlayan geçmiş kısıtlamaların ötesine geçecek şekilde gelişti. Bu evrim askeri ve stratejik bir zorunluluktur.
Ancak Rusya topraklarını doğrudan NATO üyelerinin silahlarıyla vurmak, Ukrayna açısından savunma ötesinde saldırı sayılacaktır. Bu eylem, Rusya’nın bunun NATO’nun vekalet savaşı olduğu iddiasını meşrulaştırmaz mı?
Rusya zaten -yanlış bir şekilde- Ukrayna’nın NATO adına bir vekalet savaşı yürüttüğünü öne sürüyor. Rusya’nın iki buçuk yıl önce savaşı başlatması ve sivil nüfusu hedef almaya devam etmesi göz önüne alındığında, bu cüretkâr bir yalan. Rus propagandası Ukrayna veya NATO tarafından alınan kararları belirlememelidir.
‘Trump, NATO ve Ukrayna’ya düşmanlığını defalarca dile getirdi’
Trump’ın NATO’ya yönelik eleştirileri malum. Başkanlık seçimleri yaklaşırken Trump yönetimindeki NATO’nun statüsü tartışılıyor. NATO’ya aktarılan bütçe ve Trump kazanırsa Ukrayna’nın NATO üyesi olma isteği konusunda sürece yönelik öngörünüz nedir?
Trump’ın dört yıllık görev süresi, diğer eyaletlerdeki otoriter liderlerin ulusal güvenlikle ilgili hem siyasi olarak atananlar hem de kariyer profesyonelleri olan kendi kıdemli danışmanlarının tavsiyelerine aykırı olan taleplerine evet demek gibi anlık kaprisli kararlarla damgasını vurdu. Bu dinamik göz önüne alındığında, Trump’ın göreve dönmesi durumunda Trump’ın NATO’ya ve Ukrayna’ya karşı defalarca dile getirdiği düşmanlığın ABD hükümeti içinde, NATO içinde ve küresel olarak nasıl sonuçlanacağı bilinmiyor.
‘Türkiye’nin Ukrayna’ya verdiği desteğin devam etmesi NATO için vazgeçilmez’
Türkiye, savunma harcamalarını artırarak NATO’daki yüzde 2 hedefini ilk kez tutturdu. Ayrıca Ankara’nın Rusya-Ukrayna görüşmelerindeki rolü açısından diplomatik gücü de inkâr edilemez. Türkiye 2026 NATO Zirvesi’ne ev sahipliği yapmaya hazırlanırken Ankara’nın İttifak’taki konumunu nasıl görüyorsunuz?
Türkiye’nin çok kısa süren Karadeniz Tahıl Anlaşması’nda da yansıtıldığı üzere coğrafi konumu, aynı zamanda Rusya ile arabuluculuk yapmasına rağmen Rusya’nın Ukrayna’ya savaşına karşı Ukrayna’nın direnişine verdiği desteğin devam etmesini NATO için vazgeçilmez kılmaktadır. Ankara, NATO’ya ve Ukrayna’yı savunma hedefine temelden zarar verecek bir tavır almaktan kaçındığı sürece etkili bir aktör olmaya devam edecek. İsveç’in NATO’ya katılmasını sağlamak için varılan anlaşma, Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın sert, milliyetçi (ve hırslı da diyebiliriz) yaklaşımını ve aynı zamanda pragmatizmini yansıtıyor.
Türkiye’nin Suriye’de YPG ile terörle mücadelesi halen çözülmemiş bir konu. Türkiye’ye göre bu, NATO müttefiklerinin NATO sınırlarını, yani Türkiye sınırlarının güvenliğini baltalaması talihsiz bir durum. Peki NATO üyelerinin Ankara’nın temel meselelerini tezyif etmesini nasıl görüyorsunuz?
NATO fikir birliğiyle hareket eder, ancak NATO üyesi ülkelerin herhangi bir güvenlik meselesi üzerinde tam bir anlaşması yoktur. Burada, on yıl önceki İslam Devleti ile mücadele ihtiyacını da içeren, bu konuyla alakalı geniş bir tarih var. ABD ve Türkiye, anlaşamadıkları konularda ikili olarak çalışma fırsatlarına sahip ve bu, genel olarak NATO üyelerinin dahil olduğu çok taraflı tartışmalardan bağımsız olarak devam ediyor.
‘Trump’ın İran’la diplomasiye saygısı yok’
İran’da başkanlık seçimleri yapıldı. Yeni Başkan Mesud Pezeşkiyan, nükleer müzakereleri yeniden canlandırmak istiyor. ABD’nin İran’ın yeni cumhurbaşkanına yaklaşımı nasıl? Biden ve Trump politikaları açısından baktığınızda hangi lider Pezeşkiyan’la diyaloğa daha yakın olacak? Beklentileriniz neler?
Biden Yönetimi, İran dahil olmak üzere dış politika alanında önemli açılardan Obama Yönetiminin 2009-2016 dönemindeki politikalarını sürdürmüştür. İran’ın nükleer silah geliştirmesini müzakere yoluyla çözüm yoluyla kontrol altına alma hedefinden hiçbir zaman vazgeçmemiştir. Buna karşın Trump’ın genel olarak diplomasiye, özel olarak da İran’la diplomasiye pek saygısı yok.
‘NATO, Kaddafiye karşı ayaklanmayı hava harekatı ile desekledi’
Siz aynı zamanda Libya Özel Temsilcisi olarak da görev yaptınız. Bugün Libya’da gelinen nokta, yani fiili bölünmüşlük, uzlaşmazlık ve üçüncü ülkelerin müdahaleleri dikkate alındığında, Kaddafi’yi deviren NATO operasyonunun “kesinlikle haklı” olduğunu söyleyebilir misiniz?
NATO operasyonunun amacı, daha önce siyasi muhalifleri hapsedip katleden, dengesiz ve intikamcı davranışlarıyla bilinen bir diktatöre karşı ayaklanan Libya halkını desteklemekti. Gerçekten de kelimenin tam anlamıyla, siyasi muhaliflerin kemiklerinin Ebu Salim hapishanesinde toz haline getirilmesini emretti.
NATO, Libya ayaklanmasını başlatmada hiçbir rol oynamadı; haftalar sonra, Libya’daki şehirlerin Kaddafi’ye karşı ayaklanmasının ardından bir hava harekâtı ile ayaklanmayı destekledi. Bu tür operasyonların her zaman sonuçları olur. Ancak Libya’nın başına gelenlerden dolayı NATO’yu suçlamak yersiz. Libya’nın kendi siyasi sınıfı onları yüzüstü bıraktı, tıpkı Lübnan’ın siyasi sınıfının Lübnan’ı yüzüstü bırakması gibi. Bölgesel aktörlerin ve Rusya’nın geçtiğimiz on yıldaki müdahaleleri, Libya’nın Kaddafi’nin ölümünden sonra kendi kendini yönetme kabiliyetini zaten zayıflatmış olan iç bölünmelerden yararlandı ve bunları daha da kötüleştirdi.
ABD, Libya’da büyükelçisinin öldürülmesiyle büyük bir şok yaşadı. Ve Libya uzun yıllar Washington için gündemin ön sıralarında yer almadı. Avrupalı ortakları üzerinden politika izledi ve Avrupalı devletler uzun süre Libya konusunda anlaşmaya varamadı. Peki ABD’nin açık, anlaşılır ve hedefe yönelik bir Libya politikası var mı? Birleşmiş Milletler’in bugüne kadar başarıya ulaşmayan Libya politikasını nasıl değerlendiriyorsunuz? Libya’da siyasi uzlaşmayı mümkün görüyor musunuz?
Büyükelçimiz diğer üç Amerikalıyla birlikte Bingazi’de teröristler tarafından öldürüldükten sonra, Obama Yönetimi durumu değerlendirmek için yaklaşık bir yıl ara verdi ve ardından hem yeni bir Büyükelçi hem de Özel Elçi atadı ki bu elçi de bendim ve ülkeyi istikrara kavuşturmak için elimizden geleni yapma amacındaydık. Bunu, Birleşmiş Milletler’in sponsorluğunda bir süreçte Libyalıların geçici birlik hükümeti üzerinde anlaşmaya varmalarına yardımcı olmak için çeşitli ülkelerle yakın işbirliği içinde çalışarak yapmaya çalıştık. Bunu, diğerlerinin yanı sıra Dışişleri Bakanı Kerry, Ulusal Güvenlik Danışmanı Rice, Başkan Yardımcısı Biden ve Başkan Obama’nın güçlü kişisel katılımıyla başardık. Libyalıların yanı sıra diğer birçok ülkeyle de uyum sağlamaya çalıştığımız bu çaba, yeni bir hükümetle ve Libya’da halen yürürlükte olan Temsilciler Meclisi ve Yüksek Devlet Konseyi de dahil olmak üzere hükümetin temel belgesi olan 2015 Libya Siyasi Anlaşması ile sonuçlandı. Trump yıllarında ABD daha az müdahil olmaya başladı; bu da Trump’ın damadının aracılık ettiği ve kişisel çıkarlarıyla tutarlı anlaşmalar dışında diplomasiye yönelik genel küçümsemesini yansıtıyordu. Geçtiğimiz üç yıl boyunca Biden Yönetimi, diğer konuların yanı sıra Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, Gazze’deki durum ve ABD’nin Çin ile rekabetini yönetmekle meşguldü ve bu nedenle Libya’ya tam olarak odaklanma yeteneği daha sınırlıydı.
Başkan Trump’ın, Mısır ve BAE’nin, Halife Hafter’in Rusya Devlet Başkanı Putin’in desteklediği Rus “paralı askerlerinin” yardımıyla Trablus’u zorla alma yönündeki başarısız girişimini destekleme yönündeki çağrılarına yanıt verdiği kısa dönem dışında, ABD’nin Libya’ya yönelik politikası tutarlıydı. On yıl önce olduğu gibi bugün de ABD, Libya’daki siyasi sınıfın, Libya’da hem parlamento hem de Başkan için özgür ve adil seçimlere imkân vermesini ve ardından sonuçlara bağlı kalarak Libya halkının ihtiyaçlarını karşılayan birleşik, kapsayıcı bir hükümet kurmasını istiyor.
Siyasi uzlaşmanın gerçekleşmesi için, Libya’nın siyasi liderlerinin, istikrar getirecek kapsayıcı bir hükümette herkes için daha fazlasının olacağı ve halklarının Libya’nın ulusal kaynaklarının faydalarından eşit ve kapsayıcı bir temelde paylaşmayı hak ettiği fikrini kabul etmesi gerekiyor.
Yakın zamanda Ortadoğu Enstitüsü için yazdığım yazımda detaylı olarak tanımladığım gibi bu tür seçimlerin güvence altına alınması ve kapsayıcı ve birleşik bir Libya hükümetinin kurulması, Libya’daki yabancı askeri güçlerin varlığı, özellikle de Afrika’daki bir dizi diktatöre güç yansıtmak için kullandığı ve hızla büyüyen Rus askeri varlığı nedeniyle daha da zorlaştı.
‘ABD Orta Doğu’da rakipsiz değil’
ABD, Orta Doğu’da onlarca yıl önce olduğu gibi bugün de rakipsiz değil. Güçlü bölge ülkeleri, kendi çıkarları zarar gördüğünde Washington’a karşı çıkabiliyor. Rusya ve Çin gibi diğer küresel güçlerin de bölgede önemli bir güç haline geldiği görülüyor. Orta Doğu’nun bu yeni çok kutuplu geleceğini nasıl değerlendiriyorsunuz?
Orta Doğu, birçok rakip grup, din, güç, ideoloji, milliyet, kabile ve diğer kimlikler arasındaki çıkar çatışmalarıyla uzun süredir dünyanın en karmaşık bölgeleri arasında yer alıyor. Bölgesel güçler, sömürgecilik sonrası güçler, yerel güçler ve siyasi gruplar her zaman nüfuz için yarıştı. 45 yıl önce Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü’nün (OPEC) ABD çıkarlarına açıkça aykırı bir hareketle petrol fiyatlarını artırmaya karar vermesinin de gösterdiği gibi, ABD’nin rolü hiçbir zaman bu tür rekabet ve rakiplerden yoksun olmadı.
Orta Doğulu olmayan herhangi bir ülkenin Orta Doğu’da nüfuzunu sürdürebilmesi için sadece ilgili yerel liderlere değil, kendi halkına da fayda sağlaması gerekiyor. ABD’nin birçok gücü ve sunabileceği çok şey var, ancak ABD, kendisi ile ortak çıkarları paylaşanlarla ortaklıklarını sürdürmeden başarılı olamaz. Bunu yapmak, odaklanmayı, dikkati ve ortak hedeflere ulaşmak için kalıcı ilişkiler kurmayı amaçlayan derin katılımı gerektirir.
Rusya’nın Afrika’daki diktatörlere ve savaş ağalarına çıkarcı desteği nedeniyle, Batı’nın maslahatı ile Rusya’nın bölgedeki çıkarları şu anda sıfır toplamlı bir oyuna yakın. Ancak Rusya’nın orada, özellikle de Afrika’da yaptıkları, eninde sonunda geri tepecek; çünkü bu ülkelerin insanları, hayatlarının seçilmemiş cuntalar ve Rus vesayet muhafızları tarafından desteklenen diktatörler tarafından kendilerine dikte edilmesinden mutsuz olacak. ABD, sivil toplum unsurlarının yeni nesil insanları daha iyi seçenekler ve sonuçta daha iyi toplumlar inşa etmelerini sağlayacak araçlarla güçlendirmelerine yardımcı olmaya çalışmalıdır. Bu uzun bir çaba olabilir ama sonuçta insanlar tıpkı yiyecek, barınma, sağlık bakımı ve diğer ihtiyaçlara ihtiyaç duydukları gibi fırsat ve özgürlük de talep ediyorlar. Büyük dış güçler ya halkın yanında ya da karşısında olabilir ya da olmayabilir. Tıpkı Rusya’nın mevcut olması gibi ABD’nin de bu arzuların hem görünür hem de doğru tarafında yer alması ve gözle görülür şekilde yanlış tarafında olması gerekiyor.
Afrika ülkeleri çok yakın bir tarihe kadar sömürgeleştirilmişti. Kaynakları Batılı ülkeler tarafından istismar ediliyordu. Yoksul halk kendi topraklarından ve doğal zenginliklerden yararlanamadı. Belki bu ülkelerin Rusya ile işbirliği yapmaktan başka şansı yoktu. Ne dersiniz?
Bulgular, Afrikalı cuntaların, güçlü adamların ve darbe liderlerinin artık yoksulların yaşamlarını iyileştirmek için Rusya ile ortaklık kurduğu değil, bunun yerine iktidarı sürdürmek için askeri destek almak olduğu yönünde. Her durumda, tipik olarak önemli yolsuzluklar da buna dahil. Üstelik Rusya, 1950’li yıllara kadar uzanan yaklaşık 60 yıldır Afrikalı ortaklar peşinde koşuyor. (Enver) Sedat’ın 1981’de Mısır’dan Sovyetlerle ilişkilerini kesmesiyle Rusya’nın nihayet dışarı atılmasında olduğu gibi, altta yatan nüfus açısından durumun iyi gittiği tek bir vakayı düşünemiyorum.
‘ABD’nin Orta Doğu’daki varlığı başkanlık seçimleri sonrası karara bağlanır’
Son dönemde en çok tartışılan konulardan biri de ABD’nin Irak’tan tamamen çekilmesi. Hem Kuzey Iraklı yetkililerle hem de Bağdatlı yetkililerle yaptığım röportajlarda mevcut politikacıların ABD’nin kalmasını istediğini fark ettim. Hatta ABD’deki analistler, ABD’nin çekilmek şöyle dursun, Irak ve Suriye’deki askeri varlığını artıracağını belirtiyor. Bu konuda nihai strateji nedir?
Anlayabildiğim kadarıyla ABD’nin Irak’ta gelecekte oynayacağı rol konusunda nihai bir karar yok. ABD’nin Bağdat’ta ve/veya Kuzey Irak’ta kalması için, Irak hükümetinin ilgili kısımlarının bu yerlerde ABD varlığının devam etmesini istemesi ve ABD’nin kalma konusunda karşılıklı çıkarlarına uygun devam eden anlaşmasını güvence altına alması gerekecek. Bu tür anlaşmaların mümkün olup olmayacağı ve ilgili tüm tarafların çıkarına olup olmayacağı, İran’ın hem Irak hem de Suriye’deki habis faaliyetleri de dahil olmak üzere, İran ve Kürtlerin İran ve Devrim Muhafızları ile olan ilişkileriyle bağlantılıdır. ABD’nin kalması gerektiğine dair meşru argümanlar var, diğerleri de ayrılması gerektiğine dair. Ancak büyük bir bölgesel belirsizliğin ve birçok olası sorun senaryosunun olduğu bir dönemde, ABD başkanlık seçimleri öncesinde şu anda bir karar vermek için iyi bir neden yok.
Biden kazanırsa ya da Trump kazanırsa ABD’nin Irak’taki varlığı nasıl olur?
Hangi liderin başkan olduğuna göre senaryoların çok farklılaşacağını düşünmüyorum. Şu anda bu konu hakkında önceki cevabımın ötesinde söyleyecek fazla bir şeyim yok.
