Çevirmenin notu: Makalede ele alınan kâr oranının düşme eğilimi, ekonomi politiğin kriz teorisinde yer alan ve kâr oranının (kârın yatırılan sermaye miktarına oranı) zaman içinde azaldığını söyleyen teori. Bu hipotez, Marx tarafından Kapital’in üçüncü cildinin 13. bölümünde tartışılmasıyla daha da önem kazandı. Ama Adam Smith, John Stuart Mill, David Ricardo ve Stanley Jevons gibi çeşitli iktisatçılar, bu eğilimin neden mecburi olarak ortaya çıkması gerektiği konusunda farklılık gösterseler de buna daha fazla teorik açıklama gerektiren ampirik bir fenomen olarak atıfta bulundular.
Geoffrey Hodgson, kâr oranının düşme eğilimi teorisinin “çoğu Marksist tarafından devrimci Marksizmin belkemiği olarak görüldüğünü” söylüyor. Hodgson’a göre bu teorinin çürütülmesi, teoride ve pratikte reformizme yol açıyor. Stephen Cullenberg, bunun “tüm iktisat biliminin en önemli ve en çok tartışılan konularından biri olmaya devam ettiğini” zira “kapitalizm büyüdükçe, bu büyüme sürecinin varoluş koşullarını zayıflatıp zayıflatmayacağı ve böylece periyodik ya da uzun vadeli krizlere yol açıp açmayacağı temel sorusunu” belirtiyor. Aşağıda tercümesi verilen makalede Hintli Marksist iktisatçı Prabhat Patnaik, Marx’ı tekrar teyit ediyor.
Kâr oranında ne zaman düşüş olabilir?
Prabhat Patnaik
Peoples Democracy
23 Temmuz 2023
Bir dizi büyük iktisatçı kapitalizmde kâr oranının düşme eğiliminde olduğunu öngören teoriler ortaya attı; Marx bu olguda kapitalist sistemin temel geçiciliğine dair bir farkındalık sezdi. Ancak bu teorilerden bazıları mantıksal geçerliliğe sahipken, öbürleri değil. Bu öbürleri arasında Adam Smith’in teorisi de yer alıyor.
Adam Smith, kâr oranının düşme eğilimini “aşırı” sermaye birikimi olgusuna bağlamıştı. Argümanı, herhangi bir endüstride, daha fazla sermaye birikir ve daha fazla üretilirse, üretim maliyetine göre fiyatta bir düşüş olacağı; bu nedenle birim çıktı başına kâr marjının düşeceği ve sermaye stoku birimi başına çıktı verildiğinden, bunun kâr oranında, yani sermaye stoku birimi başına karda bir düşüş anlamına geleceğiydi. Ona göre, aynı durum ekonominin bütünü için de geçerli olacak; ekonomide giderek daha fazla sermaye biriktikçe, burada da kâr oranında benzer bir düşüş olacaktır.
Fakat bu akıl yürütme bariz biçimde yanlış. Bireysel bir üretim alanı için doğru olan, ekonominin bütünü için doğru olamaz: Bireysel bir üretim alanında, sermaye biriktikçe ve daha fazla emek istihdam edildikçe, ekstra çıktı için yaratılan ek talep yalnızca bu alandan gelir, zira daha önce önerilen hipoteze göre diğer alanlardaki çıktı ve gelir değişmez. Herhangi bir alanda gelirdeki bir birimlik artış, sadece o alanın ürününe yönelik harcamalarda bir birimlik artışa yol açmadığından, o alanın ürününe yönelik talep artışı, birikim nedeniyle ortaya çıkan çıktının değerindeki (taban fiyat üzerinden) artıştan daha az olmalı. Bu da fiyatın temel seviyeye göre düşmesine ve dolayısıyla kâr marjı ve kar oranının azalmasına neden olur.
Ancak ekonomiye bir bütün olarak baktığımızda bu mantık geçerliliğini yitiriyor. Bir bütün olarak ekonomideki talep, açıkça o ekonomide üretilen çıktıların toplamına yöneliktir (ticaret gibi burada konuyla ilgili olmayan konuları göz ardı ediyoruz); eğer ekonomide birikim meydana gelirse, o zaman tüm mallardan daha fazla çıktı üretilir, tıpkı tüm mallardan daha fazla çıktının talep edilmesi gibi. Elbette temel fiyatlarda bazı mallara aşırı talep ve diğerlerinde aşırı arz olabilir ama bunun ekonominin bütünündeki kâr oranı konusuyla herhangi bir ilgisi yoktur. Adam Smith’in öne sürdüğü nedenlerle, sermaye birikimi nedeniyle ekonomideki kâr oranının düşmesi için hiçbir neden yok. Smith’in argümanı tek bir üretim alanı için geçerli, fakat tek bir alan ile bir bütün olarak ekonomi arasındaki analoji bozuluyor.
Smith’in orijinal argümanı yanlış olmakla birlikte, son zamanlarda bazı Amerikalı solcu yazarlar sermaye birikiminin, sadece rekabet olgusu nedeniyle, düşen kâr oranına doğru bir eğilim yarattığı şeklindeki Smithçi argümanı yeniden canlandırma teşebbüsünde bulundular. Buna göre, sermaye birikimine eşlik eden teknolojik ilerleme, emek verimliliğinde artışa ve dolayısıyla, belirli ücret düzeyi için, fiyatlarda kâr oranının düşmesine neden olacak kadar büyük düşüşlere neden oluyor.
Fakat bu, fiyatlardaki düşüşün ortalama birim işgücü maliyetindeki düşüşten daha fazla olması durumunda, yani teknolojik ilerleme nedeniyle herhangi bir verili ücret oranında fiyatlardaki düşüşün ücretlerin payını artıracak şekilde olması ve böylece sermaye stoku birimi başına her verili çıktı başına kâr oranının düşmesi durumunda gerçekleşecektir. Ancak ücretlerin payında bu türden bir artış meydana gelmesi, yani fiyatlardaki düşüşün ortalama birim işgücü maliyetindeki düşüşten daha fazla olması için hiçbir neden yoktur. Ücret payının teknolojik ilerlemeyle birlikte arttığını söylemek, çok az teorik ya da ampirik desteği olan bir iddiadan ibaret.
Bu neo-Smithçi argümanı bir kenara bırakırsak, ekonomide kâr oranının düşme eğiliminde olması gerektiğine dair öne sürülen üç temel argüman var ve bunların her biri mantıksal olarak mükemmel derecede sağlam ve teorik açıdan makul; herhangi bir zamanda bunlardan birinin veya diğerinin ampirik geçerliliğine itiraz edilebilir ama hepsinin değil.
Bunlardan ilki, Ricardo’nun birikim arttıkça ücretli mal olan mısıra olan talebin artmaya devam ettiğini ileri süren argümanı; herhangi bir kalitede mevcut arazi sınırlı olduğunda mısır üretimini artırmak, ekimi giderek daha düşük kaliteli arazilere kaydırmayı gerektirir, bu da mısır üretmenin zorluğunu artırarak kar oranında düşüşe neden olur. Bu durum genelde yanıltıcı bir şekilde “ölçeğe göre azalan getiri” olarak nitelendirilir; buna daha doğru bir şekilde sabit bir girdinin (belirli bir kalitede) belirli bir miktarı ile değişken bir girdinin azalan getirisi denir.
İkincisi, Marx’ın birikim arttıkça sermayenin organik bileşiminin (sabit sermayenin değişken sermayeye oranı) arttığı teorisi; alternatif olarak ifade edilirse, birikim ilerledikçe sermaye-çıktı oranında artış meydana gelir ve bununla beraber teknolojik ilerleme emek verimliliğini artırır. Dolayısıyla, net çıktıda ücretlerin kârlara oranının belirli bir düzeyde olması halinde, kâr oranında düşüş meydana gelir.
Elbette kârların ücretlere oranı zaman içinde artarsa (yani işçiler zaman içinde daha yoğun bir şekilde sömürülürse), kâr oranındaki bu düşüş kontrol altında tutulabilir ama sermayenin organik bileşimi artmaya devam ederse, bu düşüş eğilimi eninde sonunda kendini gösterecektir (zira ücretlerin payının hiçbir zaman negatif olamayacağı gerçeğiyle verilen bir alt sınır vardır).
Birikimle birlikte her bir emekçi tarafından işlenen hammadde ve sabit sermaye kütlesinde artış ya da buna sermayenin teknik bileşiminde artış olduğu su götürmez bir gerçek. Ancak bu durum, sermayenin (değer) organik bileşiminde artışa dönüşür, fakat emek üretkenliğini artıran teknik ilerlemenin tüketim malları sektörüne giriş hızı sermaye malları sektöründen (hem hammadde hem de sabit sermaye malları) daha yüksekse. Bu şüphesiz belirli dönemlerde gerçekleşebilir ama Marx genelde bunun sistemin içkin ve kendiliğinden bir eğilimi olarak zorunlu bir şekilde uzun vadeli olarak gerçekleştiği görüşüne sahip olduğu şeklinde yorumlanır; ancak bunun için zorlayıcı bir neden yoktur (tıpkı olmaması için zorlayıcı bir neden olmadığı gibi). Marx’ınki de Smith’inkinin aksine mantıksal açıdan sağlam bir teori.
Mantıksal olarak sağlam olan üçüncü teori, birikim ilerledikçe toplam talepteki yetersiz büyüme nedeniyle kâr oranının düşme eğiliminde olduğunu belirtiyor. Toplam talepteki bu yetersiz büyüme, diğer şeyler aynı kalmak kaydıyla, zaman içinde kapasite kullanım derecesinde ve dolayısıyla herhangi bir kâr marjında kâr oranında düşüş olarak kendini gösterecektir. Ve eğer kâr marjları kasıtlı olarak yükseltilirse, yani ücretler ve kârlar arasındaki dağılım kârlar lehine değiştirilirse, o zaman bu, kâr oranında düşüş eğilimini ortadan kaldırmaktan ziyade daha da belirginleştirir.
Kâr oranının düşmesine yönelik eğilimler dikkat edilmelidir ki, yalnızca fiilen kendini göstermeyen eğilimler (iktisatçılar buna beklenen eğilim diyor); sistemi, eğilimi uzak tutmak için telafi edici tedbirler almaya zorlar. Dolayısıyla kâr oranının düşme eğilimi, kapitalist ekonomide zaman içinde ne olacağına dair bir öngörü değil, ekonominin dinamiklerini incelemeye dönük analitik bir araçtır.
Aslında kâr oranının düşme eğiliminden, bunu açıklamak için hangi teoriye başvurursak başvuralım, emperyalizm açısından iktisadi bir gerekçe keşfedebiliriz. Sermayenin organik bileşimindeki uzun vadeli artış eğilimleri, sömürgelerden ve yarı-sömürgelerden ucuz ya da bedava hammadde elde edilerek uzak tutulabilir. Aynı şekilde, yetersiz toplam talep nedeniyle aşırı üretime yönelik eğilimler, sömürge ve yarı-sömürge pazarlarına erişerek uzak tutulabilir. Ve temel girdilerin üretiminde artan zorluklara yönelik Ricardocu eğilimler, bu girdilerin sömürge ve yarı-sömürgelerdeki iç emilimlerinin azaltılması yoluyla elde edilerek uzak tutulabilir.
Siyasi anlamda dekolonizasyondan sonra bile, “çevre ülkeler” üzerinde dolaylı olarak uygulanan tahakküm (mesela onlara neo-liberal politikaların dayatılması yoluyla) daha önce siyasi tahakkümün oynadığı rolü oynayabilir.
