Somaliland, Etiyopya ile yaptığı liman anlaşmasını tarihi olarak nitelendirdi: Somali’nin endişeleri neden büyüyor?

Aweke Getahun, Etiyopya Haber Ajansı Dijital Haber Müdürü

Afrika Boynuzu’nda kendini özerk bir devlet olarak ilan eden Somaliland, denize erişimi için uzun süredir çaba sarf eden Etiyopya ile geçtiğimiz günlerde bir liman anlaşması imzaladı. Anlaşma, dışarıdan sermaye çekmekte ve uluslararası alanda tanınmakta zorlanan Somaliland açısından kayda değer bir başarı olarak görülüyor. Anlaşma sayesinde Etiyopya, artık denize çok ihtiyaç duyduğu erişime ve bölge genelinde ticari ve iktisadi bağlarını geliştirme şansına sahip. Diğerleri ise iki tarafın bölgenin siyasi ve iktisadi iklimi üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilecek son adımından heyecan duyuyor. Başbakan Abiy Ahmed ve ayrılıkçı Somaliland Cumhurbaşkanı Muse Bihi Abdi, Etiyopya’nın başkenti Addis Ababa’da ilk anlaşmayı imzaladı. Anlaşma zaptının temelinde Somaliland’ın kıyı şeridinin 20 kilometrelik kısmının denize kıyısı olmayan Etiyopya’ya kiralanması yer alıyordu. Bunun karşılığında Somaliland’a egemen bir devlet olarak resmi statü ve komşusunun ana havayolu şirketi olan Etiyopya Hava Yollarında hisse verilecekti. Anlaşmanın bölgesel güç yapısı üzerinde de bir etkisi olabilir. Etiyopya bölgesel bir süper güç ve Afrika Boynuzu’ndaki diğer ülkeler onun artan etkisini yakın bir tehdit olarak görebilir ve bu da daha fazla rekabete ve belki de düşmanlıklara yol açabilir.

Somaliland’ın devlet olma arayışı

Etiyopya ile yapılan liman anlaşması Somaliland yönetimi tarafından sıcak bir şekilde karşılandı ve ‘tarihi’ olarak nitelendirilerek iki ülke arasındaki siyasi işbirliğini ilerletmek, yaşam standartlarını yükseltmek ve bölge ekonomisini güçlendirmek için ciddi bir fırsat olarak görüldü. Somaliland liderliği de anlaşmanın nihayetinde Somaliland’ın bağımsızlığının dünya çapında kabul edilmesiyle sonuçlanacağına dair iyimserliğini dile getirdi. Her iki taraf da bu gelişmeyi önemli bir diplomatik hamle olarak nitelendiriyor. Kendisini bir niyet beyanı olarak gören Etiyopya ve Somaliland arasındaki mutabakat zaptı, yasal olarak bağlayıcı bir anlaşma olma potansiyeline sahip. Anlaşma, Somaliland’ın bağımsızlık iddiasını kabul ettirmek için otuz yıldır sürdürdüğü çabanın bir bileşeni olarak görülüyor. Somaliland Cumhurbaşkanı Muse Bihi Abdi’ye göre Etiyopya, denize erişim karşılığında ‘Addis Ababa tarafından teyit edilmemiş olmasına rağmen ülkemize uluslararası tanınma sağlayan’ ilk ülke olacak. Anlaşma sayesinde Etiyopya, Aden Körfezi’nde güvenilir, uzun vadeli bir deniz üssüne ve ticari denizcilik hizmetlerine erişebilecek. Ancak Somali, Somaliland’ı kendi topraklarının bir parçası olarak görüyor ve mutabakat zaptına sert tepki gösterdi.

Tanınmamasına rağmen Somaliland kendi anayasası, yargı sistemi ve güvenlik güçleriyle oldukça istikrarlı ve etkin bir hükümet kurmayı başardı. Fakat bu tarihi anlaşma bölgede şok etkisi yarattı ve bunu egemenliğine yönelik saldırgan bir ihlal olarak gören Somali’yi çileden çıkardı. Önemli bir bölgesel aktör olan Etiyopya’nın liman anlaşmasıyla Somaliland’ın bağımsızlığına hatırı sayılır bir destek vermesi bekleniyor. Bu durum bölgedeki diğer ülkeleri Somaliland’ın bağımsızlığını tanımaya ya da en azından ayrı bir varlık olarak onunla etkileşime girmeye ikna edebilir. Bazı analistlere göre bu anlaşma, Somali hükümeti ve diğer bölgesel aktörler tarafından bir provokasyon olarak görülebilir ve bu da bölgede daha fazla istikrarsızlığa yol açabilir. Ayrıca bölgede faaliyet gösteren eş-Şebab gibi terör örgütleri limana ve ilgili altyapıya saldırabilir. Aden Körfezi’nde uzun bir kıyı şeridine sahip olan Somaliland, 4,5 milyon nüfuslu eski bir İngiliz himayesi. Kendi para birimi, pasaportu ve hükümeti var, ancak devlet olma teklifi küresel olarak kabul edilmediği için yoksul ve izole edilmiş durumda.

Etiyopya’nın liman erişimi hevesi

Afrika Boynuzu’nda denize kıyısı olmayan bir ülke olan Etiyopya, uzun zamandır deniz bağlantılarını geliştirmek istiyor. Ülkenin bölgeyle tarihi bağları mevcut ve Somaliland ile uzun bir sınırı var. Ancak Somaliland’ın bağımsızlık iddiasının sahte olduğunu düşünen Somali hükümeti, Somaliland’da bir liman oluşturma girişimlerine direndi. Somali’nin şikayetlerinin ardından Etiyopya, liman anlaşmasını imzaladıktan sonra Somaliland ile olan ilişkisinin herhangi bir yasayı ihlal etmediğini belirtti. Addis Ababa, Mogadişu’daki hükümetin anlaşmayı protesto etmesine ve uluslararası topluma anlaşmayı desteklemesi için yalvarmasına rağmen diğer ülkelerin geçmişte Somaliland ile anlaşmalar yaptığını ve ‘hiçbir tarafı etkilemeyeceğini’ iddia ederek anlaşmayı savundu. Etiyopya Başbakanı Abiy Ahmed, daha önce deniz erişimini ülkesi için varoluşsal bir mesele olarak tanımlamıştı. Etiyopya’da hükümet, 2023’ün büyük bir bölümünde bir limana duyulan iktisadi ihtiyacı vurguladı ve hatta Kızıldeniz’e erişim için muhtemelen Eritre’yi işgal edeceğini ima etti. Başbakan, “Bu konuda Somalilandlı kardeşlerimizle mutabakata varıldı ve bir mutabakat zaptı imzalandı,” dedi. Abiy, Somaliland Cumhurbaşkanı Muse Bihi Abdi ile Etiyopya’nın başkenti Addis Ababa’da düzenlenen imza töreninde konuştu. Başbakanlık, anlaşmayı ‘tarihi’ olarak nitelendirerek, “Etiyopya’nın denize erişimini güvence altına alma ve limanlara erişimini çeşitlendirme arzusunu gerçekleştirmenin yolunu açacak, bu da güvenliklerini, ekonomik ve siyasi ortaklıklarını güçlendirecektir,” dedi.

Liman anlaşması, bunu önemli bir kilometre taşı olarak gören Etiyopya hükümeti tarafından olumlu karşılandı. Limandan elde edilecek kazancın Somaliland ekonomisini güçlendirmesi ve altyapı iyileştirmeleri için çok ihtiyaç duyulan sermayeyi sağlaması bekleniyor. Ayrıca, anlaşma sonucunda Etiyopya ve Somaliland sakinleri için binlerce istihdam imkânı da öngörülüyor. Limanı geliştirmek ve halkı için kârlı bir ticari geçit haline getirmek amacıyla Etiyopya, 2017 yılında BAE’li lojistik yönetim şirketi DP World ile yapılan bir anlaşmanın parçası olarak Berbera Limanı’ndan hisse satın aldı. Fakat Somaliland yetkililerinin o dönemde iddia ettiği üzere “Etiyopya hisseyi son tarihten önce almak için gereken koşulları yerine getiremedi,” dolayısıyla bu plan 2022’de suya düştü. Eritre 1990’ların başında ayrıldığında Etiyopya denize erişim sağlayamamıştı. 120 milyondan fazla nüfusuyla dünyanın denize kıyısı olmayan en kalabalık ülkesi. Etiyopya, bu noktaya kadar ithalat ve ihracatının büyük çoğunluğu için yakındaki Cibuti’deki limanı kullanıyordu ama 2000’lerin ortalarından beri Etiyopya, Cibuti’nin Etiyopya’dan her yıl aldığı iddia edilen milyarlarca dolarlık liman ücretleri nedeniyle Sudan, Somaliland ve Kenya’daki diğer alternatiflere yöneliyor. 1961’den 1991’e kadar süren Eritre Bağımsızlık Savaşının ardından Etiyopya, 1990’ların başında Kızıldeniz’deki limanlarını kaybetti. O zamandan sonra Etiyopya ile Eritre, kendi bağımsız ülkeleri olmak üzere ayrıldılar. Bölünme sonucunda, Etiyopya Kızıldeniz’e doğrudan erişimini ve önemli limanlarını kaybetti.

Somali’den liman anlaşmasına sert tepki: Acil IGAD toplantısı çağrısı

Somali hükümeti, hem kendi egemenliğini hem de Somaliland’ın uluslararası toplum tarafından tanınan statüsünü tehlikeye attığını iddia ederek liman anlaşmasına şiddetle karşı çıkıyor. Dünya kamuoyundan anlaşmayı kınamasını talep etti. Anlaşmayı görüşmek üzere kabineyi acil toplantıya çağıran Somali Cumhurbaşkanı Hasan Şeyh Muhammed, “Hükümet olarak, Etiyopya’nın ulusal egemenliğimize ve toprak bütünlüğümüze yönelik gayri meşru ihlalini kınadık ve reddettik,” dedi ve ekledi: “Hiç kimse Somali’nin bir karışını bile imzaya tabi tutamaz, tutamayacaktır.” Liman anlaşmasını Somali otoritesinin ihlali ve bölgesel istikrara yönelik bir tehlike olarak gören Somali hükümeti, anlaşmaya yönelik eleştirilerinde açık sözlü oldu. Somali hükümeti, hem Etiyopya hem de Somaliland’a karşı potansiyel askeri eylem uyarısında bulunan Etiyopya ile ciddi diplomatik bağlara yönelik bir tehditte bulundu ve Etiyopya büyükelçisini geri çağırdığını bildirdi. Hükümet, anlaşmanın ‘hükümsüz ve geçersiz’ olduğunu ve egemenliğinin ihlali anlamına geldiğini söyledi.

Bir basın demecinde ‘bu eylemi bir saldırganlık olarak gördüğünü ve halihazırda pek çok zorlukla mücadele eden bölgenin iyi komşuluğuna, barışına ve istikrarına bir engel olduğunu’ belirtti. Ayrıca Somali, BM Güvenlik Konseyi, IGAD ve Afrika Birliği gibi bölgesel ve küresel organlardan konuya müdahale etmelerini istediğini beyan etti. Konunun hassasiyeti ve bölgede gerilimi körüklemekten kaçınma ihtiyacı, belki de uluslararası toplumun liman anlaşması konusunda şimdiye kadar çoğunlukla sessiz kalmasının nedenleri. Bazı gözlemcilere göre Somaliland ile Somali hükümeti arasındaki anlaşmazlığın çözüme kavuşturulması için uluslararası toplumun eninde sonunda devreye girmesi gerekecek. IGAD Başkanı ve Cibuti Cumhurbaşkanı İsmail Ömer Guelleh, Somali ile Etiyopya arasındaki son anlaşmazlığı görüşmek üzere Doğu Afrika Birliği üyesi ülkeleri önümüzdeki hafta Uganda’da olağanüstü zirveye davet etti.

Barışçıl bir çözüm bulmak amacıyla Afrika Birliği ve diğer uluslararası ortaklar da Etiyopya-Somali ihtilafını ele almaya davet edildi. IGAD Genel Sekreteri Dr. Workneh Gebeyehu da deniz erişimi konusunda varılan anlaşmanın ardından Somali ile Etiyopya’yı birlikte çalışmaya çağırdı. IGAD, bölgesel istikrar için olası sonuçları kabul etti ve ‘son gelişmelerle ilgili derin endişelerini’ dile getirdi. Ayrıca durumu yakından takip ettiğini de belirtti. IGAD’a göre, bölgesel entegrasyon, işbirliği, barış ve istikrarı ilerletmeye olan bağlılığında tereddütsüz. Ancak Somali yönetiminden gelen her yanıt olumsuz değil. Siyasetçiler ve akademisyenler, anlaşmanın Somali için avantajlı olacağını, zira ülke yönetimini liman tesislerinde iyileştirmeler yapmaya ve iktisadi değişim için mali tahsisat yapmaya zorlayabileceğini iddia ettiler.

Özetle, Etiyopya ve Somaliland arasındaki liman anlaşması Afrika Boynuzu’nda siyasi, iktisadi ve güvenlik açısından bölgesel etkileri olabilecek kayda değer bir kilometre taşı. Anlaşmanın Etiyopya ve Somaliland üzerinde büyük bir olumlu etkisi olması beklense de bölgesel istikrar üzerindeki olası etkileri ve Somaliland ile Somali hükümeti arasında devam eden gerginlikler konusunda endişelere yol açtı. Devam eden gelişmeler ışığında anlaşmanın uluslararası toplum tarafından nasıl karşılanacağı ve sonuçta bölgede daha fazla istikrarın mı yoksa gerginliğin mi ortaya çıkacağı belirsiz. Anlaşma, Etiyopya’nın uzun süredir ulus için en önemli stratejik hedef olan denize erişimini sağlama yönünde ciddi bir adım. Etiyopya ile Somaliland arasındaki liman anlaşması, ekonomi, siyaset ve güvenlik için olası sonuçları olan bölge için kayda değer bir ilerleme. Anlaşmanın hem Somaliland hem de Etiyopya için önemli olumlu etkileri olması beklense de Somali’nin egemenliği ve bölgesel istikrar üzerindeki olası etkileri konusunda endişelere yol açtı. Afrika Boynuzu, değişen siyasi ve ekonomik güçlerle karmaşık bir bölge haline geliyor ve Somali hükümetinin anlaşmaya verdiği tepkilerden de görüldüğü üzere, bu değişiklikleri yönlendirmek engeller yaratacaktır. Analistler bu nedenle Somaliland ile Somali hükümeti ve Etiyopya arasındaki diplomatik sorunu çözmek için uluslararası toplumun sonunda devreye girmesi gerekebileceğini söylüyor.