2008 krizinden itibaren dünya büyük bir buhranın içinden geçiyor. Yaşanan ekonomik krizler hızla siyasi ve kültürel krizlerin doğmasına neden oldu. Son olarak Ukrayna ile Rusya arasında başlayan savaşın bütün dünyayı etkisi altına almasıyla, yaşamakta olduğumuz bu krizler kristalleşerek elle tutulur hale geldi.
Farklı politik görüşe sahip birçok saygın düşünür, içinde bulunduğumuz durumun, Birinci Dünya Savaşı öncesindeki dönemle benzerliklerinin altını çiziyor.
Yüz yıl öncesinde olduğu gibi, büyük ekonomik buhran derin eşitsizlikler doğurmaktadır. Parlamentolar yüz yıl önce olduğu gibi işlevsiz, hiçbir toplumsal soruna çözüm üretemeyen köhnemiş kurumlara çoktan dönüştü. Var olan yasalar bizzat yasa korucular tarafından iğdiş edilmekte, olağanüstü hal koşulları olağan haline gelmekte, anayasalar askıya alınmaktadır.
Yarım asırlık neoliberalizm sonrası, sosyal devletin kazanımlarının adım adım kaybedilmesiyle eşitsizlik, Batı kapitalizminin ışıltılı şehirlerinde tüm çıplaklığıyla yeniden görünüyor. İşsizlik vebası yeniden hortlayarak önlenemeyen göçmen kriziyle iç içe geçiyor.
Başta Fransa’da Sarı Yelekliler hareketi olmak üzere, dünyanın birçok şehrinde halk hareketi tsunami dalgası gibi toplumsal kurumları sadece aşındırıp geri çekilmekte, öte yandan çözüme kavuşturulamayan tüm krizlere tepki olarak aşırı sağ hareketler yükselmektedir.
Neoliberal iktisatçılar dahi, kapitalizmin yüz yıl önceki gibi yapısal bir kriz içinde olduğunu, derin eşitsizliklerin kapitalizmin temellerini sarstığını kabul etmektedir.
Yüz yıl önceki tüm benzerliklere rağmen, bugünü geçmişten ayıran en belirgin özellik, yaşanan krizin ekonomik ve sosyal analizi yapılırken kullanılan kavramların değişmesidir.
Yüz yıl önce toplumsal analizin başat kavramları olan ‘burjuvazi’ ve ‘burjuva toplumu’ artık sosyal bilimlerin dilinden sökülüp atılmıştır.
Yüz yıl önce Simmel, Weber, Sombart, Schumpeter gibi farklı görüşlere sahip sosyal bilimciler kapitalizmin eleştirisini, burjuva sınıfı ve burjuva toplumuyla birlikte ele almışlardı. Kapitalizm ve burjuvazi, aynı toplumsal gerçeğin iki yüzüydü.
Bugün ‘sol’ eğilimli, kendini ‘sosyalist’ olarak tanımlayan, kapitalizme ciddi eleştiriler yönelten iktisatçılar bile burjuva kavramını kullanmamaktadır. Peki neden?
Putlaştırılan Orta Sınıf
2008 krizinden beş yıl sonra yayımladığı 21. Yüzyılda Kapital kitabıyla tüm dünyada ses getiren Thomas Piketty bu iktisatçıların başında gelir.
Kapitalizmin tarihindeki eşitsizliklerin seyrini kapsamlı verilerle inceleyen ve çıkardığı politik sonuçlarla Avrupa sol partilerinin ekonomik programını etkileyen Piketty de burjuva kavramına analizlerinde yer vermez.
21. Yüzyılda Kapital eserinde, toplumsal sınıfları tanımlarken neden ‘burjuvazi’ yerine ‘orta sınıfı’ tercih ettiğini bir anlamda belirtir:
“Kullanılan ‘halk sınıfı’ (en alt %50’lik kesim), ‘orta sınıf’ (%50’lik alt kesimle %10’luk üst kesim arasında kalan %40’lık kesim) ve ‘üst sınıf’ (en üst %10’luk kesim) isimlerinin tamamen keyfi ve tartışmaya açık terimler olduğunu belirtelim. Bunları sadece açıklayıcı olması, somut bir fikir vermesi açısından kullanıyoruz, ancak gerçekte analizimiz açısından bu terimlerin pratik bir işlevi yoktur.”[1]
“Keyfi” ve “pratik işlevi yok”! Fransız akademisyenlerin metot konusundaki takıntı düzeyindeki titizliği göz önüne bulundurulunca oldukça çarpıcı bir durum.
Devamında bu kavramsal tercihlerin aslında politik bir tutumu yansıttığını da söyler:
“Kamusal tartışma alanında bu tür terminolojik sorunlar asla önemsiz diye geçiştirilemez: Bu konularda tarafların verdikleri kararlar, genellikle şu veya bu grubun gelir ve servet seviyelerinin gerekçelendirilmesine ve meşrulaştırılmasına yönelik örtülü ya da açık tavırları yansıtır.”[2]
İlginç şekilde kavramsal tercihin pratik işlevi yok derken Piketty, bir cümle sonra bu tercihlerin politik tavrı yansıttığını ifade etmektedir.
Kendi çelişkilerinin üzerini hızla örtmek için Piketty, “Amacımız burada dil ve sözlük bekçiliği yapmak değildir. Bu isimlendirmeler konusunda herkes hem haklı hem de haksızdır. Herkes kendi kullandığı terimleri seçmekte haklı, ama başkalarının seçtiklerine burun kıvırmakta haksızdır. ‘Orta sınıf’ (orta %40’ı) tanımımız da tartışmaya açıktır”[3] diyerek eleştirilere set çeker.
Orta sınıf kavramı tartışmaya açıktır ancak bu kavramı kullandığı için kimse Piketty’i eleştiremez. Herkesin dilediği kavramı kullanabileceği ve kimsenin kimseyi eleştiremeyeceği ‘demokratik bilim’ kültürü!
‘Utangaç sosyalist’ Piketty, evrenselliği reddeden postmodern bilim anlayışını savunarak bir yerde, neoliberal cenahtan gelebilecek eleştirilere karşı kendini savunmak istemektedir. Neoliberallerin de sosyalistlerin de haklı olduğu bir kapitalizm tartışması!
Gizlenen Burjuvazi
2019 yılında yayımladığı Kapital ve İdeoloji eserinde Piketty bir önceki çalışmasını tarihsel olarak derinleştirip başka ülkeleri de kapsayacak şekilde genişletir. Metodunu ve kavramsal tercihlerini ise devam ettirir. Bu kitabında da burjuvazi kavramına yer vermez.
Çarpıcı olan, Piketty’in her iki kitabında da geçen ‘burjuvazi’ sözcüğünü, sadece geçmişteki toplumsal tarihi anlatırken kullanmasıdır ki bunlar da çoğunlukla 18. ve 19. yüzyıldaki Avrupa romanlarına yaptığı atıflarda yer almaktadır.
Piketty’in tarihsel anlatısında burjuvazi, günümüze yaklaştıkça ismi silinir, duyulmaz olur. Tıpkı aristokrasi, soyluluk gibi geçmişte kalmış, tarihe karışmış bugün var olmayan bir toplumsal sınıfı ifade eder.
Burjuvazi yerine ikame olarak ‘mülk sahipleri’ (les sociétés de propriétaires) kavramını kullanır fakat, bu kavramda da mülk sahibinin kimliği belirsizdir. Mülk sahibinin soylu mu, aristokrat mı yoksa burjuva mı olduğunun altı çizilmez. Mülkiyetin farklı biçimlerinin toplumsal ilişkileri doğrudan belirlediği gerçeğini görmezden gelir.
21. Yüzyılda Kapital eserinde, orta sınıf kavramının ağırlığı hissedilirken ‘mülk sahipleri’ kavramına da kitabın sonlarına doğru yer verilmektedir. Kapital ve İdeoloji’de ise ‘mülk sahipleri’ kavramına daha fazla ağırlık verilir.
Diğer yandan Kapital ve İdeoloji eseri, önceki kitabına göre politik tavrını çok daha fazla ortaya koyar. Piketty, kitabının hemen başında “Her toplum eşitsizlikleri meşrulaştırmak zorundadır. Buna gerekçeler bulmak gerekir, yoksa bütün politik ve sosyal yapı çökme tehdidiyle karşı karşıya kalır” [4] diyerek kapitalizmde var olan eşitsizliklerin devam edebilmesinde ideolojinin öneminin altını çizer. Klasik politik ekonomi geleneğindeki gibi ideolojiyi ciddiye alır.
Piketty “her eşitsizlikçi rejimin, her eşitsizlik ideolojisinin bir hudut teorisine ve bir mülkiyet teorisine dayandığını söyleyebiliriz”[5] der ancak bu ideolojinin ne olduğunu tanımlamaktan geri durur. Hangi sınıfın ideolojisi ve mülkiyet teorisi olduğu sorusu cevapsız kalır. İdeolojiyi “mülkiyetçi ve liyakatçi büyük anlatı”[6] gibi muğlak biçimde tanımlayıp karikatüre dönüştürmektedir.
Piketty bin sayfaya yakın uzunluktaki kitabında, bugünkü mülkiyet ve gelir eşitsizliğini ‘burjuva’ ideolojisiyle, burjuva mülkiyet teorisiyle meşrulaştırdığı gibi en basit gerçeği dile getirmekten imtina eder.
Şüphesiz Piketty, kapitalizmi bir üretim biçimi ve ilişkileri olarak incelemez. Bundan dolayı, sürekli eşitsizlikler üreten kapitalist sistemin yapısal işleyişi yerine sadece bölüşüm ve paylaşım sorununa dikkat çeker. Piketty’e göre, sorun sistemin kendisi değildir, zenginliğin bölüşümünü daha adil kılacak kurumsal ve yasal düzenleme eksiklikleridir.
Piketty bu bölüşümün “… politik- ideolojik güç ilişkilerinden hareketle meydana geldiğini”[7] söylerken yine kimler arasında, hangi sınıflar arasında bölüşüm kavgası verildiğini söylemez. Ne burjuvazinin ne isçi sınıfının adı zikredilir.
Öyleyse Piketty, burjuvazi yerine orta sınıf; burjuva toplumu yerine sivil toplum kavramlarını kullanarak neyi meşrulaştırmaktadır?
Reinhart Kosselleck Kavramların Tarihi kitabında, kavramların “ bilinçli olarak bir silah gibi konuşlandırıldığını” söyler. Piketty de orta sınıf kavramını kullanarak, bugünkü büyük krizin sorumlusu olarak eleştiri silahının burjuvaziye yönelmesini engeller. Bütün eşitsizliklere neden olan, toplumsal zenginliğin büyük kısmını elinde tutan bir burjuva sınıfı yokmuş gibi, krizin faili gizlenir.
Bernand Groethuysen, 1927 tarihinde yayımladığı Origines de l’esprit bourgeois en France (Fransa’da Burjuva Ruhunun Kökleri) kitabında çarpıcı bir öngörüde bulunur: “Burjuvazinin neden kendi ismiyle çağrılmaktan hoşlanmadığını anlamakta güçlük çekiyorum. Krallara kral denir, rahiplere rahip ve şövalyelere şövalye denir. Fakat burjuvazi, takma isminin kullanılmasını istiyor”[8]
Yüz yıl önceki ekonomik ve siyasi krizlere neden olan, insanlığı yıkıma götüren savaşı başlatan burjuvazi, işte bu orta sınıf takma adını kullanarak, suçlarından sıyrılmayı amaçlamıştı. Burjuvazi tüm bu yaşananlardan sorumlu tutulamazdı, çünkü kendisi her şeyden habersiz toplumun ortasında durmaktaydı..
Piketty gibi sol eğilimli düşünürler sayesinde, burjuvazi kendisini gizlemeyi başardı. Burjuvazinin gizlenmesiyle kapitalizmin eleştirileri hedefi ıskalamaya, soyut kalmaya mahkum hale geldi.
Kapitalizmin eleştirilerinin, başka ekonomik ve toplumsal sistemleri gündeme getirebilmesi, yeni politik seçeneklerin açığa çıkabilmesi, daha adil ve eşitlikçi tasavvurları hayal edilebilmesi için, bu eleştirilerin silahının burjuvaziye yönelmesi gerekmektedir.
[1] Thomas Piketty, Yirmi Birinci Yüzyilda Kapital, sy 266
[2] Piketty, sy 266
[3] Piketty, sy 267
[4] Kapital ve ideoloji, sy 1
[5] Kapital ve ideoloji, sy 4
[6] Kapital ve ideoloji sy 1
[7] Kapital ve ideoloji sy 6
[8] bkz. Franco Moretti, Burjuva, sy 16
