Abhazya’da seçimler ne getirecek? – 2

Aşiret sistemi

Aşiret sistemi üzerinde özellikle durmak gerek.

Aslında Abhazya’da iç içe geçmiş üç ayrı kriz var. Birincisi, Bjaniya’nın düşmesine neden olan siyasi kriz. Bu kriz görünürde Rusya ile yatırım anlaşmasıyla ilişkili. İkincisi, bu siyasi krizi ortaya çıkaran iktisadi kriz — ve bunun en görünür yüzü enerji krizi, ne var ki arkasında ülkenin tarım ve turizm imkanlarının (başka bir imkan da yok zaten) on yıllardır geliştirilmemesi yatıyor. Ve bu hiç de Rusya ile ilişkilerin sonucu değildi — tersine bu, Rusya ile ilişkilerin bile hafifletemediği veya ancak iflastan kurtarabilecek kadar hafiflettiği bir krizdi.

Üçüncüsü ise sosyal kriz ve bu, aşiret yapısından kaynaklanıyor.

Gelenekçilik bazı durumlarda ilerici rol oynayabilir. Abhazya’da Gürcistan’a karşı mücadelede öyle olmuştu; o zaman direnişte, üyelerinin iradeleri üzerinde ordudakini andıran doğal bir örgütsel disiplini temsil eden güçlü bir sosyal organizasyon olarak aşiretler önemli rol oynamıştı. Ancak gelenekler birçok durumda gerici rol de oynarlar. Milli birliğin aşiretler üzerinde kurulması, aşiret bağlarını milli bağlardan daha güçlü kılar.

Bu sistem üstyapıdaki feodal ilişkilerin sonucudur ve bu ilişkilerin bütün temel niteliklerini az çok yansıtır, ama tamamen çarpık bir formda. Kapitalizm kişisel bağımlılık ilişkilerine yer vermez, oysa aşiretler kişisel bağımlılık ilişkilerine dayanır. Kapitalizmde ekonomi dışı zor sınırlanmıştır, ama aşiret sistemi hemen bütünüyle iktisadi egemenliğin ekonomi dışı zor yoluyla sağlanmasına dayanır. Kısmen Rus etnisitesinin yoğunluğu yüzünden Kazakistan hariç Orta Asya’daki hemen bütün eski Sovyet cumhuriyetlerinde görülür bu durum ve Özbekistan ve Türkmenistan’da neredeyse başı üstünde duran bir  monarşinin kurulmasına yol açmıştır.

Durum şaşırtıcı bir şekilde Orta Asya cumhuriyetlerini andırıyor. (Gerçi orada bu aşiret bağları hiçbir zaman ilerici dinamiklere sahip olmadı.) 2020’de Kırgızistan’daki karşıdevrim girişimini incelediğim yazımda durmuştum bunun üzerinde; şöyle demiştim: “Sosyalizm, feodal alışkanlıkları baskı altına aldı, ama ani çöküş ve kapitalizmin hızla yükselişi, bunları tekrar su yüzüne çıkarmakla kalmadı, ülkenin siyasi eliti haline de getirdi.” Aynı şey Abhazya’da da ortaya çıktı. Ankvab, Bjaniya, Hacimba, Ardzinba — her biri farklı aşiretleri temsil ediyor ve bunlar siyasi partiler gibi davranıyor, ancak arkalarındaki destek, toplumun farklı sınıf ve kesimlerini temsil eden seçmenler değil, esas itibariyle kendi aşiretleri; bu nedenle iktidar mücadeleleri aşiretler arası mücadeleler ve aşiretler arası koalisyonlar şeklinde cereyan ediyor.

Aşiret sistemiyle ilgili yakın tarihli bir örnek vereceğim; bu aynı zamanda, ülkedeki atalet ve yıkımın altında en çok bu sosyal sorunun yattığını da gösteriyor.

19 Aralık’ta Suhum’daki parlamento binasında silahlar patladı ve Vahtang Golandziya meslektaşlarını ayırmaya çalışırken başına aldığı kurşunla vurularak öldü. Çatışmanın tarafları Adgur Haraziya ve Kan Kvarçiya’ydı aslında, bu ikincisi aynı zamanda devlet başkanlığına adaylığını koymuştu ve kavga, kripto madenciliğini tamamen yasaklaması beklenen kanun tasarısı yüzünden çıkmıştı. Atışma kavgaya dönüşmüş, Haraziya silahını çekmişti; sonuçta Golandziya ölürken Kvarçiya da omzundan yaralı olarak hastaneye kaldırıldı.

Haraziya ve Kvarçiya iki önemli klanın temsilcisiydi. Çatışma, Abhazya siyasetinde klanların rolünü, siyasi ve iktisadi krizin bu sosyal temelini göstermesi açısından önem taşıyor.

Kvarçiya hakkında çokça suçlama var; cinayetten adam kaçırmaya, adam kayırmadan yolsuzluğa kadar uzanıyor bunlar. Her birinden sıyrılmayı başarmış. Bu da ülkedeki aşiret sistemi sayesinde. Dedikodulara bakılırsa kripto “madenciliğiyle” de yakından ilgili Kvarçiay.

Kasım ayındaki olaylar sırasında şiddet eylemlerinin Kvarçiya ve ekibi tarafından örgütlendiği iddiaları da var. Doğruluğunu teyit etmek imkansız bunların, aşiretler arası denge de suçun tespitine izin vermiyor zaten; ama darbeler, böyle durumlarda yeni kariyer fırsatları anlamına gelir. Sanırım Rusya açısından en tehlikeli aday, buydu; çünkü hırsı ve ilişkileri, klan sistemini temsil etmesi, söylemini milliyetçilik üzerine kurmuş olması yüzünden tamamen öngörülemezdi ve bu durum bir milli güvenlik tehdidi olarak da algılanmıştı.

Kriptonun günahı

“Muhalefetin” seçimlerdeki adaylarından Adgur Ardzinba dikat çekici bir kariyere sahip. 2015-2020 arasında başbakan yardımcısı ve ekonomi bakanı. Milli bankacılık konseyi üyesi, İktisadi Kalkınma ve Reform Konseyi koordinatörü, Rusya-Abhazya arasında hükümetler arası sosyal-iktisadi işbirliği komisyonu başkan yardımcısı ve 2020 güzünden bu yana da “muhalefetteki” Abhaz Halk Hareketi başkanı.

Abhazya’da beni en çok şaşırtan şeylerden biri, Ardzinba’nın iktidarda olmasına rağmen kendisini iktidarın günahlarından sıyırmaktaki becerisi. Stefan Zweig’in Fouché biyografisi, montanyarlardan jirondenlere, bonapartistlerden burbonculara kadar bu her devrin ve herkesin adamının benzersiz bir portresidir. Ardzinba bana onu hatırlatıyor.

Bugün herkes kripto para işinden sıyrılmaya çalışıyor. Oysa aslında her şey 2017’de Ardzinba’nın ekonomi bakanlığı sırasında başladı ve dahası, ülkeyi “madencilik” çiftliği halinde getiren furyanın ilk inisiyatifi de ondan gelmişti. 7 Ekim’de Moskova’da “Blockchain: geri dönüş yok” adlı konferansta Abhazya’nın potansiyel kripto para üretim merkezi olarak sunumu ve reklamı yapıldı. Abhazya’da o sıralar (ve kimileri tarafından bugün de) ekonomi dehası olarak sunulan Ardzinba da ekonomi bakanı sıfatıyla katılmıştı konferansa, üstelik 15 Ekim’de, Moskova/Troitsk’te kurulalı henüz 6 gün olmuş Blockchain Consulting ile 6 milyon rublelik anlaşma imzaladı; buna göre şirket, “kripto para cennetinin” kurulmasında Ardzinba’nın bakanlığına danışmanlık hizmeti verecekti. Kripto çılgınlığının bütün dünyadaki ilk günleriydi ve mesela Nova Blockchain Solutions, “Abhazya’nın kripto para dolaşımını yasallaştırarak ve ulusal sanal para Abkhazian Coin’u dolaşıma sokarak ülkenin altyapısını, özellikle de enerji sektörünü yeniden inşa etmeyi planladığını” açıklıyordu.

Ardzinba’nın bu dahice “kripto cenneti” projesi kriptocular için neredeyse hakiki bir cennet projesiydi: “madenciler” vergiden muaf tutulacaktı, elektrik düşük fiyattan verilecekti. Şu açıklama da Ardzinba’ya aitti: “Abhazya’nın kendi kripto parası bu güz piyasaya çıkabilir, hükümet bu parayı ülke ekonomisinde tam kapsamlı olarak 2018 baharında dolaşıma sokmayı planlıyor. Fırsatı kaçırırsak pişman oluruz.”

Böylece Abhazya’da ucuz elektrik ve vergi muafiyeti için “bitcoin’a hücum” devri başladı. “Çiftlikler” mantar gibi çoğaldı, ama enerji sistemi bu yükü kaldırabilecek durumda değildi, çünkü Sovyetler Birliği’nden beri ülkenin enerji sistemine bir çivi çakılmış değildi. Bunun nedeni bir tür Hollanda sendromunda yatıyordur belki de; Rusya’nın mali yardımı nasılsa akıyordu ve çivi çakmaya gerek yoktu. Ama bir başka neden de sosyal yapının klanlar üzerinde kurulması olmalı; zira klanların milli servetten aldığı pay aynı zamanda onların iktidardaki nüfuzunun da göstergesi. Öyle olunca zenginliğin gerçek kaynağı olarak emtia üretimi Rusya’ya giden kamyonlardaki mandalinanın ötesine geçmedi, turizm de aynı nedenle geliştirilmedi; bu sosyal yapıda en uygun düşecek şey, belki de gerçekten, feodal derebeylerinin ganimet seferlerini hatırlatan kripto para çılgınlığıydı. Nihayet 2018 aralık sonunda kripto üretimi “geçici olarak” yasaklandı; ertesi yılın başında ise 15 kripto “çiftliğinin” elektriği kesildi.

Kripto para madenciliğiyle “mücadele” bu tarihten sonra akla geldikçe veya elektrik kesintileri arttıkça yapılan baskınlarla tekrar tekrar gündeme geldi. Şu sayılara bakın: 2021 martında 400 “çiflik” basıldı ve kapatıldı, ama bu sırada hâlâ “çiftliklerin” elektrik ücretlerini artırarak legalize etme fikri vardı; 2023 martında “mücadele” tekrar hatırlandı ve toplam 1147 cihaza el konuldu; 2024’te ilk 11 ayda bu sayı 1097’ydi; 2024 aralığında enerji bakanı Cansuh Nanba her gün 1 milyon kilovatsaat elektrik enerjisinin yasadışı “madencilikte” kullanıldığını söylemişti. Bakanın dediğine göre, Abhazya’nın günlük ortalama elektrik tüketimi 8,5 milyon kilovatsaatti. Hükümet 2024’te enerji sistemini desteklemek için 700 milyon ruble ödenek ayırmıştı ve bunun 425 milyonu Rusya’dan elektrik alımına gidiyordu. Aralık ortasındaki elektrik krizinin ve Rusya’nın insani amaçlı elektrik vermeye başlamasının ardından bakan, günlük enerji harcamasının 7,5 milyon kilovatsaat olduğunu ve bunun 6 milyonunun Rusya’dan alındığını söyledi. 22 Aralık’ta Abhazya devlet elektrik kurumunun müdürü, yılda 350 milyon kilovatsaat elektriğin “madeniler” tarafından kullanıldığını ve bunun da elektrik açığının yarısından fazlasını oluşturduğunu açıkladı.

En azından geçen yılın ortalarına kadar yasağın çok da işlemediği anlaşılıyor. Abhazya üzerine çalışırken Suhumi’de çalışan bir sosyal medya kullanıcısının yorumuyla karşılaştım. Şöyle yazmıştı:

“Madencilikle [kripto “madenciliği” — bn.] mücadeleniz mi? Şehrin merkezinde, Dinamo stadyumunda gece sesleri yükselen cihazlar var! Siz de bilmiyormuş gibi yapıyorsunuz!”

Demek ki, bu işin sorumlusu herkes; ama en çok Ardzinba. Bunda da aşiretler arası ilişkiler ve bu ballı görünen çörekten pay almak için kurulan koalisyonlar etkili olmalı.

Neticede para, öyle kabul edildiği için paradır. Eğer tuvalet kâğıdı üretimi üzerinde kontrol sağlarsanız ve insanlara onu para olarak kabul ettirebilecek gücünüz varsa pekâlâ tuvalet kâğıdı da para olabilir. Para itibari bir şeydir; onun ödeme ve dolaşım aracı, bütün malların eşdeğeri olarak kabul edilmesi için devlet iradesi gerekir. Kripto para ham haliyle diğer para birimlerinden farklı olarak bir değer birikimini de (elektrik enerjisi) ifade ediyor; ancak evrensel eşdeğer niteliği zayıf ve bu nedenle son derece spekülatif. Böyle bir para birimi, diyelim ki, başka para birimlerine kolaylıkla ve hızla çevrilebileceği yerlerde ödeme aracı olarak kullanılabilir. Ama bunun için bütün paralar için gerekli olan önşart sağlanmış olmalıdır: onun eşdeğer olarak kullanılabileceği mallar bulunmalıdır. Eğer hâlâ kaldıysa, ilkel kabilelerin yaşadığı bir adada karaya vuran ve içinde, diyelim ki, 1 milyar dolar, bin ton altın, birkaç yüz milyon avro, yüzbinlerce sikke kripto para, her tür değerli maden bulunan bir gemi hiçbir anlam ifade etmez, çünkü bütün bu “paraların” eşdeğeri olacak mal yoktur.

Abhazya’da durum tam da buydu. Bütün geliri mandalina, Rusya’dan gelen yazlıkçılar ve Rusya’nın bütçe hibelerinden ibaret olan bir ülkede dünyanın bütün altınları da toplansa servete yol açmaz; hatta tam tersine, en iyi durumda, Amerikan altınının İspanyol imparatorluğu üzerindeki yıkıcı etkisini yaratır. Yurtdışına (özellikle de yaptırımlardan sonra esas itibariyle Türkiye’ye) çıkma imkânı olanlar için “madencilik” gayet kârlı, çünkü ülkede bulunmayan mala orada sahip olabilir veya ister kripto olarak ister başka paralara çevirerek istif edebilir; bu durumda istif, eşdeğeri olduğu için servet birikimi anlamına gelir. Ama bunun ülkeye hiçbir yararı olmaz, bu ülke için sadece zaten yıkımın eşiğinde olan enerji sisteminin gerçek bir iflasına ve diğer sorunların katmerlenmesine yol açar.

Yatırım anlaşmasının geleceği

Geçen ayın sonunda Abhazya’yı bir Kremlin heyeti ziyaret etti. Heyetin başında Rusya başkanlık idaresi birinci başkan yardımcısı Sergey Kiriyenko vardı. Önemli bu, zira Kremlin’in Abhazya işlerini mesela Krasnodar valiliğine veya herhangi bir bakan yardımcısına değil doğrudan Putin’e bağlı Kiriyenko’ya tevdi ettiği anlaşılıyor. Görüşmelerde üç ekonomik proje gündeme geldi: kuzeyde “Adler” sınır kontrol kapısının modernizasyonu, Sohum havaalanının 1 Mayıs’a kadar işletmeye açılması ve turizm imkanlarının artırılması. İlk ikisi de bununla ilgili aslında, dolayısıyla bu konuda bir “reset” yapılması planlanıyor. Ayrıca çok sayıda insani nitelikli proje buna eklenmiş.

Ne var ki bence (bu ziyaretle ilişkili olsa bile) daha önemlisi, yatırım anlaşmasının geleceğine dair Rusya başbakan yardımcısı Novak’ın açıklamasıydı. Gunba geçen gün Rusya Maliye bakanı Siluanov ile görüştü ve Abhazya devletinin maaş ödemeleri için Rusya’nın 343 milyon ruble hibe edeceğini açıkladı. Rusya başbakan yardımcısı Novak da yatırım anlaşmasının karşılıklı gözden geçirileceğini söyledi. Buna göre “Abhazya halkının ve iş dünyasının menfaatlerini dengelemek gerek”. Novak anlaşmanın eski halinde kalmayacağını özellikle vurguladı.

Böylece, öyle görünüyor ki, yeni anlaşma Rusya’dan büyük şirketlerin yatırımlarında denetim ve ortaklık şartı getirecek. Bu, turizmin devlet denetimi altında, kontrollü ve özel şirketlerin yırtıcılığını engelleyecek şekilde geliştirilmesini sağlayabilir. Anketlere bakılırsa küçük bir ihtimalle ilk turda, büyük bir ihtimalle ikinci turda Gunma seçimleri kazanacak; eğer başlıca vaatlerini (kripto işine tamamen son verilmesi ve aşiret sisteminin tedricen geriletilmesi) yerine getirirse ülke gerçekten de istikrar kazanabilir.