Çip endüstrisinin eko-politiği

“Eğer kendi stratejinizi geliştirmezseniz, bir başkasının stratejisinin bir parçası haline gelirsiniz.”

Alvin Toffler   

Ekonominin neden ekonomi politik olduğu noktasında en belirgin varsayım; tarihsel süreçte üretim biçimlerinin toplumsal değişimleri de beraberinde getirmiş olmasıdır. Bu kavram, Marx’ın kuramında; toplumsal hayatın diğer birimleri ve insanların düşünce biçimlerinin ekonomik üretime bağlı olup, üretim tarafından şekillendirilmesi olarak temellendirilmişken, ABD’li fütürist yazar Alvin Toffler’in Üçüncü Dalga (1996) kitabında ise üç dönemle kategorize edilir: Tarım devrimiyle şekillenen bin yıllık sürece ilk dalga, sanayi devrimi sonrası yani buhar makinasının bulunmasıyla gelişen 300 yıllık sürece ikinci dalga  ve hali hazırda içinde bulunduğumuz post endüstriyel süreceyse üçüncü dalga betimlemesi yapılmıştır.

Tüm bu süreçlerde üretim biçimlerinin değişimi başlarda çok uzun zaman almışsa da bilhassa transistörün keşfiyle beraber üssel bir hızla dönüşüm başlar ve ardından 1959’da ilk silisyum içerikli çip üretilerek, üçüncü dalgaya geçiş de başlamış olur. Günümüzde kullandığımız mobil cihazlar, bilgisayarlar, otomobiller, ev /sağlık gereçleri hatta yoğunluğa göre çalışan trafik lambaları kısacası aklımıza gelen tüm “akıllı” cihazlarda işte bu çipler üstelik içerisinde milyarlarca transistörü barındırarak, yer almaktadır. Başlarda çiplerin performansı noktasında  İntel firmasının yöneticisi ve silisyum içeriğinden çip üretimine katkı sağlayan Gordon Moore’un yasası geçerliyken (1965’te Electronics dergisinde yayımlanan yazısında mikroişlemci performansının yaklaşık her 24 ayda iki katına çıkacağını tahmin etmiş, performans artışı yaşanırken transistör birim fiyatının da düşeceğini öngörmüştü.) şimdilerde ise artık bu yasa da geçerliliğini yitirerek, mevzu daha da sofistike bir hal almış durumdadır.

*Grafik 1’de 2025 gibi yakın bir gelecekte Moore Yasası’nın sona ermesi yani mikroişlemci performansındaki artışın tamamen duracağı tahmin edilmektedir. Bilim insanları alternatif teknolojiler arayışı içindeler.

*Grafik 1: https://sarkac.org/2023/03/moore-yasasi-ve-sonrasi-endiselenmeli-mi-yoksa-heyecanlanmali-miyiz/

Diğer taraftan çiplerin keşfedilmesi, yıllar boyu üssel bir performansla ilerleme kaydetmesi ve yapay zekanın da ilerleyen bu sürece eşlik etmesi küresel ekonomiyi de şekillendirdi.

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Bretton Woods Anlaşması’yla beraber yeni bir küresel finansal güç haline gelen ABD’nin tek taraflı olarak altın sisteminden çıkışı, Bretton Woods’un çöküşüne neden olurken; yeni bir küresel ekonomik sistemin miladını da oluşturacaktır ki ona neoliberalizm denilmektedir.

Bunun anlamı özetle ülkelerin merkez bankalarında dolar rezervi tutmaları ve Fed’in dış borç ödeme gibi bir zorunluluğu olmadığından istediği kadar para basabilmesinin yolunun açılmış olmasıdır.

Dolayısıyla küresel ekonomide de büyük bir dönüşüm başlayacak ve 90’lı yıllardan itibaren yıkılan duvarlar ve bloklar eşliğinde dünyaya globalizm denen bir kavramın hakim olmasını beraberinde getirecektir.

Blokların yıkılma sürecinin hemen öncesinde 80’li yıllarda çip bağlamında bir takım hazırlıklar da yapılmıştır. Mesela dünyanın en gelişmiş ve devasa çip üretim makinalarını yapan ASML firması Hollanda’da; günümüzde dünya çip üretimin yaklaşık yüzde 60’ını gerçekleştiren TSMC firmasıysa Tayvan’da kurulmuşlardır. Bir örnek üzerinden anlatmam gerekirse;  ASML’nin ürettiği yüz milyonlarca euro değerindeki makinayla Tayvan’daki TSMC’de,  küresel ABD markası Z’nin üretiminde kullanılan ileri teknolojili yani küçük nanometre çip üretiliyor ve ardından bu Z markalı telefona X ülkesinde örneğin Hindistan’da montaj yapılarak, bizim gibi marka meraklısı ülkelere dolar kuru üzerinden pazarlanıyor.

Bu işleyiş noktasında kazanan patent ve doları elinde bulunduran ABD oluyor; katma değeri düşük üretim ya da montaj yapanlar ise düşük ücretli emek güçleriyle globalizm sarmalının hem eforu hem de pazarı haline gelmiş oluyor.

İşte bu sarmalı günümüzde çok az sayıda ülkenin kırabilmiş olduğunu görüyoruz ki bunlardan hikaye değeri en yüksek olanlarından biri Çin diğeriyse Tayvan’dır diyebilirim.

90’lı yılların sonundaki Asya Krizi’nin çıkış noktası aslında bu bölgenin büyüme stratejisiydi. Globalleşme furyasına henüz gelişmemiş finansal piyasaları ve katma değeri düşük üretimle angaje olduklarında yüksek faiz ve düşük kur politikası eşliğinde başlarda Batı’dan büyük miktarda sıcak para çektiler. Ancak bir süre sonra hazır olmayan mali sistemde oluşan spekülasyonlarla iş çığrından çıktı ve  gelen sıcak para kaçarak yerini büyük bir kur krizine bırakmış oldu. Ne kadar tanıdık geliyor değil mi?

Ancak uzaklarda bir yerlerde devasa nüfusu yani ucuz iş gücüyle öyle bir ülke vardır ki işte onun,  Çin’in DTÖ’e girişi küresel ekonomide yine bir dönüşümü de beraberinde getirecektir.

Çin Dünya ticaret sistemine başlarda fason üretim yaparak girdi; yıllarca dünyanın fabrikası olarak anıldı zira en çok ithalat yapılan ülke konumuna geldi. Son 15-20 yılda yüksek, yüzde 10’ları aşan büyüme oranları kaydetti ancak bir noktada da teknolojik olarak dönüşmeyi başardı. İşte bu dönüşüm aynı zamanda ABD’yle ticaret savaşlarının da başlangıcını oluşturdu. İlk defa eski ABD başkanı Trump zamanında başlatılan bu ticaret savaşı, Biden iktidarıyla beraber teknoloji savaşına evrilecekti.

Çip üretiminde dünyada asıl pay hangi ülkenin tekelindedir?

*Grafik 2: https://www.semiconductors.org/2023-state-of-the-u-s-semiconductor-industry/

Çip üretiminde dünyanın gelişmiş ve gelişen ülkeleri devlet teşvikleri ve sübvansiyonlarında yarışır haldedir. Özellikle Biden hükümetinin yürürlüğe soktuğu yeşil dönüşüm ve sürdürülebilirliği önceleyen enflasyonu düşürme yasasıyla beraber uygulamaya konulan çip yasasında ülke yatırımlarına çok büyük sübvansiyon ve hibelerin verildiği görülmektedir. Ülkede şimdiye kadar 200 milyar doları aşkın özel yeni çip yatırımı gerçekleştirilmiş olup, vergi sübvansiyonları dışında TSMC, Samsung gibi firmalara hibe fonları da devam ettirilmektedir.

Çin, Ulusal Bilgi ve Teknoloji Komisyonu eşliğinde IC türündeki çip yatırımlarına vergi sübvansiyonları sağlamanın yanı sıra 50 milyar dolarlık yatırım fonu ayırmış durumdadır.

Tayvan, Çip Yasası eşliğinde yeni ekipman ve ARGE yatırımlarına yüzde 25 vergi sübvansiyonu sağlamaktadır.

AB’de AB Çip Yasası eşliğinde 2030’a kadar yatırım fonu tutarı kamu ve özel toplamında 47 milyar dolar olurken, Japonya, G. Kore, Hindistan, Güneydoğu Asya’da benzer yasa ve teşvikler söz konusudur.

2023’te  çip ve kritik çip minerallerinin üretim ve lojistiğine yönelik olarak, Kuzey Amerikan Yarı iletken Koridoru (NASC) oluşturulmuş ve bölgede 50 milyarla başlayan yatırımların 200 milyar doları aşması planlanmaktadır. Dolayısıyla küresel Pazar payı açısından ABD’nin lider olduğu *Grafik 2’den görülebilir:

Sözleşmeli çip üreticileri

Grafik 3’te sözleşmeli (fason) olarak üretim yapan firmaların payları görünmekte olup, Tayvan’ın TSMC firması yüzde 60’la dünya lideri durumundadır. Ancak her ne kadar sözleşmeli de olsa TSMC firmasının fason üretim yaptığı söylenemez.

Tayvan, 80’li yıllardan itibaren oluşturduğu devlet stratejisiyle yabancı şirketlerin de desteğini alarak, çip alanında önemli yatırımlar başlattı ve 2000’li yıllara gelindiğinde çip teknolojilerinde küresel bir oyuncu haline gelmiştir. Diğer taraftan çip üretiminin yanı sıra test ve paketleme gibi alanlarda da uzmanlaşarak çip konusundaki inovasyonunu gerçekleştirdiği söylenebilir.

Patent geliştirerek fason üretim yaptıran firmalar noktasındaysa Intel, AMD, Micron, Broadcom’un yanı sıra S&P500’de muhteşem yedilinin içinde gösterdikleri bu seneki performanslarıyla Nvidia ve Apple’ı da unutmamak gerekiyor.

*Grafik 3: Kaynak Trend Force

Satış oranlarına göre ARGE harcamalarında da ABD yüzde 18,7 ile lider durumda olup, Avrupa’yı yüzde 11’lik payla bu konuda işleri sıkı tutan Tayvan takip etmektedir. (*Grafik 4)

*Grafik 4: https://www.semiconductors.org/2023-state-of-the-u-s-semiconductor-industry/

Küresel pazarda patent ve teknoloji geliştirme noktasında açık ara ABD’nin lider olduğu; ancak ileri teknolojili ürünlerde Tayvan başta olmak üzere, Çin’in de çok büyük dönüşüm gerçekleştirerek, ABD’yi tehdit ettiği bir ekonomi zemini bulunmaktadır.

Bu noktada ABD’nin tek kutuplu ekonomi politiği sürdürülebilmesi adına Çin üzerindeki ticaret kısıtı baskılarını “güvenlik” kaygısı altında Avrupa’ya da empoze ettiği ve jeopolitik olarak da  Tayvan’ın çok büyük bir sürtüşme noktası olarak ortaya çıktığı söylenebilir.

Üstelik bu güvenlik başlıklı teknoloji savaşı sadece çip ve kritik metallere de yönelik olmayıp, yapay zeka ve kominikasyon uygulamalarını da kapsamaktadır ki son gelişme ABD’nin tamamında Çin’li TikTok uygulamasının yasaklanması konusudur. Satın alamadıkları (tekelleşmediği) taktirde ülkelerinde uygulamanın kullanılmasına son verilmesine yönelik süre başlatılmıştır.

Dolayısıyla çipler ve ileri teknoloji açısından yaklaşılacak olursa bir tür dijital merkantilizm dönemine girilmiştir de denilebilir. Ülkemizin bu alandaki tarihine bakıldığında ise 80’li yıllarda kurulan Samsung ve TSMC’den önce 1976 yılında Testaş firmasıyla ilk adımın atıldığını ancak koalisyon hükümeti değişince söz konusu yatırımın rafa kaldırıldığını, sonrasındaki birkaç denemeden de önemli bir netice alınmadığını hatta İntel firmasının İTÜ Teknopark’ta bir araştırma merkezi kurduğu ancak birkaç yıl sonra kapattığını görüyoruz.

Elbette ülkemizde de çip ve transistör üretimi senelerdir yapılmaktadır (mevcutta 250 nm’e kadar)  ancak küresel tarafta, yüksek teknolojili yani 3 nm’e kadar (çok yüksek performanslı) çiplerin üretimi ancak bir oyuncu olmanın yolunu açmaktadır. Geçtiğimiz yıl 65 nm’lik çiplerin üretimi için TÜBİTAK ‘la Katar Hamad Bin Khalifa Üniversitesi arasında bir kuluçka projesi başlatılmıştı. Bu senenin başında da Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi, “Çip Endüstrisi” başlıklı bir araştırma raporu yayımladı. ( https://cbddo.gov.tr/SharedFolderServer/Genel/5.Arastirma_Raporu-Cip_Endustrisi.pdf )

Çip üretiminin bir dizi zorluğu da bulunmaktadır: Sermaye ve su tüketimi gibi konuların dışında çip üretiminin ABD’de bile sorun yaratacak denli en büyük handikapı ise yetişmiş insan gücüdür. Bu belki beyin göçünü alan ABD için teknisyen bazında olabilirken, bizdeyse know-how ve tasarımcı/yazılımcı mühendisler noktasında daha büyük bir zorluktur.

O nedenle eğitim politikamızın da teknoloji yatırımlarıyla beraber değerlendirilmesi ve özellikle bu konuda yetkin gençlerin ülkede kalmasını teşvik edici bir dizi yapısal önlemin hayata geçirilmesi memleketimiz için kritik bir öneme haiz konulardır.