Çevirmenin notu: Brezilya Devlet Başkanı Luiz Inacio Lula da Silva, geçen ay ilk resmi yurt dışı ziyaretini Arjantin’e yaparak Devlet Başkanı Alberto Fernandez ile bir araya geldi. Lula, başkent Buenos Aires’e ziyareti kapsamında Latin Amerika ve Karayip Devletleri Topluluğunun (CELAC) yedinci liderler zirvesine de katıldı. Zirvede, Brezilya’nın teklif ettiği ve Arjantin’in de yeşil ışık yaktığı “sur” adındaki yeni ortak para birimi planı gündeme getirildi. Washington DC merkezli think tank kuruluşu Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezindeki Rusya ve Avrasya Programında konuk araştırmacı ve Kraliyet Elcano Enstitüsünde kıdemli analist olan Federico Steinberg ve yine Kraliyet Elcano Enstitüsünün kıdemli analistlerinden Miguel Otero-Iglesias yorumlamış.
Güney Amerika’nın “ortak para birimi” aslında de-dolarizasyonla ilgili
Federico Steinberg/Miguel Otero-Iglesias — CSIS
14 Şubat 2023
Brezilya ve Arjantin “sur” [güney] adı verilen bir para birimi ortaklığı kurmayı planladıklarını duyurdular. Ekonomistler, iki ülkenin optimal bir para birimi bölgesi olmaktan çok uzak olduğunu belirtmekte gecikmedi. Arjantinli ve Brezilyalı yetkililer, projenin asıl amacının Amerikan dolarına alternatif olarak ikili ticaret ve finansal akışları ifade edecek yeni bir hesap birimi [Uluslararası Para Fonu’nun özel çekme hakları gibi yapay bir para birimi] yaratmak olduğunu açıkladılar. Önerinin neredeyse tüm dünyada reddedilmesine, en azından en azından orta vadede gerçekleşme olasılığının çok düşük olmasına rağmen altında yatan maksadın —Amerikan dolarına olan bağımlılığın azaltılması— dikkate alınması ilginç. Güney Amerika’da daha derin bir ekonomik entegrasyona gidilmesi, her halükârda ihtiyaç duyulan daha hızlı ekonomik büyümeye önayak olabileceği için memnuniyetle karşılanacak bir gelişme.
Teşebbüsün söz konusu iki ülke açısından siyasi cazibesi olduğuna kuşku yok ve teoride, bazı temel makroekonomik, hukuki ve siyasi koşulların yerine getirilmesi halinde parasal birlik potansiyel olarak ekonomik bir anlam ifade edebilir. Güney Amerika’nın kalkınmasını hızlandırmak için daha derin bir ekonomik entegrasyona ihtiyacı var. Dahası küreselleşen dünyada —ve Güney Amerika’nın giderek daha içe dönük olan ABD ve daha iddialı Çin’den özerklik elde etmek istemesiyle— Brezilya ve Arjantin, ABD karşısında bir miktar parasal özerklik elde etmek için parasal egemenliklerini bir araya getirmeyi cazip bulabilir [ABD’nin Kapsamlı Ortak Eylem Planından (KOEP) çekilme kararı ve Trump yönetimi döneminde İran ile iş yapan şirketlere ikincil yaptırımlar uygulama muamelesinin ardından Avrupa’da da bu yönde girişimler olmuştu]. Aslında Amerikan Üniversitesi profesörlerinden C. Randall Henning’in de belirttiği üzere euro, Avrupa’yı kısmen ABD’nin para politikasının olumsuz dışsallıklarından korumak için oluşturulmuştu. Ve küresel rezerv para birimi olarak dolarla anlamlı bir şekilde rekabet etme potansiyelini henüz gerçekleştirememiş olsa da bu açıdan faydalı olduğu yaygın kanı.
İktisadi açıdan bakıldığında Brezilya ve Arjantin’in güçlü ticari bağları, benzer üretim yapıları [Brezilya’nınki daha güçlü olsa da] ve önemli emtia ihracatçıları olduğu görülüyor.
Fakat Arjantin’de enflasyon çok yüksek —2022’de neredeyse yüzde 100’dü— Brezilya’da ise yüzde 5,8 ile kontrol altında. Bu türden bir eşitsizlik ortak para politikasıyla bağdaşmaz zira her iki ülkenin ekonomilerinin aynı faiz oranı seviyesiyle istikrarlı olması mümkün değil. Ek olarak bu farklılık oldukça farklı maliye politikası ayarlarını yansıtıyor, bu da parasal birlik ve bunu destekleyen politikalar [yani mali ortaklıklar ve bankacılık ortaklıkları] için siyasi satın alma ihtiyacına işaret ediyor. Son olarak otuz yıl evvel Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay arasında serbest ticaret için tasarlanan Mercosur anlaşması, proje için kurumsal bir temel sağlıyor. Ancak bu anlaşma kâğıt üzerinde pratikte olduğundan daha fazla işliyor.
Her halükârda proje nihayet başlatılırsa önlerinde zorlu bir yol olacak. Ortak para birimini paylaşmak, ulusal düzeyde makroekonomik istikrar araçları olarak para ve döviz kuru politikasını kaybetmek anlamına gelir. Euro Bölgesi ülkelerinin son on yılda öğrendiği gibi bu acı verici olabilir ve bu nedenle arkasında çoğu yurttaşın çatlak olmaksızın desteklediği bir siyasi proje olduğu açık olmalı. Siyasi ve iktisadi entegrasyon girişimlerinin Avrupa’daki kadar ileri gitmediği ve milliyetçiliğin yerleşik olduğu Brezilya ve Arjantin örneğinde bu durum net olmaktan uzak. İki ülke ilk aşamada real ve pesoyu birbirine bağlamış olsa bile Arjantin devalüasyon yaparsa ne olacak? Bu durum projenin güvenilirliğini nasıl etkileyecek? Avrupalılar da 1980’lerde ECU’yu (Avrupa Para Birimi) uygulamaya koydular ama Avrupa para sisteminin çıpası her zaman Alman markı oldu. Ve Avrupa ülkelerinin hala üzerinde çalıştıkları euroyu hayata geçirmeleri otuz yıldan fazla zaman aldı.
Euronun yaratılması, şimdilik başka bir yerde tekrarlanması neredeyse imkansız olan, nevi şahsına münhasır bir eylemdi. Avrupa’nın tarihsel yörüngesi İkinci Dünya Savaşından sonra siyasi entegrasyonu kolaylaştırdı. Ayrıca Batı Avrupa’daki güç dengesi de şahsına münhasır. Avrupa para birliği, nispeten eşit ve birbirini tamamlayan iki güçten oluşan Fransız-Alman lokomotifine yaslanıyor. Fransız ekonomisi, Almanya’nın GSYİH’sinin yüzde 70’ini temsil ediyor ancak Fransa, BM Güvenlik Konseyinde daimi bir koltuğa sahip askeri güçlerden biri.
Bu denge öbür bölgelerde mevcut değil, bu da küçük ekonomilerin politikalarını çok daha büyük komşularının himayesine teslim etmek zorunda kalacakları anlamına geliyor. Örneğin Çin, Doğu Asya’da oldukça baskın, Suudi Arabistan da Arap Körfezi’nde [ve Körfez İşbirliği Konseyi’ndeki parasal birlik projesi durdu] ve aynı şey Güney Amerika’da Brezilya için de söylenebilir. Arjantin ekonomisi, Brezilya ekonomisinin sadece yüzde 30’una karşılık geliyor ve köklü ekonomik sorunları bir yana, askeri açıdan Fransa’nın Almanya’ya karşı sahip olduğu dengeleyici güce de sahip değil. Dahası Brezilya’nın ekonomik ve parasal gücü Almanya’nınkiyle kıyaslanamaz. Euro ve Avrupa Merkez Bankası (ECB), kendisini destekleyecek mali ve siyasi bir birliğin yokluğunda Alman markının ve Deutsche Bundesbank’ın güvenilirliği temelinde oluşturuldu. Brezilya Merkez Bankası ve real bu güvenilirlikten yoksun. Sonuç olarak istikrarlı bir ortam para birimi yaratmak için nispeten bağımsız, uluslarüstü bir para otoritesi kurmak şart ve üyeler arasındaki güç dengesi bu kadar asimetrikken bunu başarmak kolay olmaz.
Nihayetinde işin bir de jeopolitik boyut var. Büyük güçler arasındaki rekabetin giderek arttığı bir dünyada Washington, özellikle de Çin’in bölgeye artan ilgisi göz önüne alındığında Güney Amerika’da Amerikan doları kullanımının azalmasını hoş karşılamayabilir. Bunun ciddi sonuçları olabilir. Son krizler, hem 2008 mali krizi hem de 2020’deki Kovid-19 krizi, ABD Merkez Bankasının hala dünyanın merkez bankası olduğunu bir kez daha gösterdi. İkinci küresel rezerv para birimini çıkaran ECB bile finansal sistemini istikrara kavuşturmak için gereken doları elde etmek amacıyla Fed ile takas hatlarını devreye sokmak zorunda kaldı. Fed’in tek başına beş merkez bankasıyla kalıcı likidite hattı bulunuyor: Kanada, Britanya, Japonya, İsviçre ve ECB ile krizler sırasında Brezilya Merkez Bankası da dahil olmak üzere dokuz bankaya daha geçici hatlar açtı [Arjantin ise Çin Merkez Bankasından benzer bir likidite hattı edindi]. “Sur” tedavüle konulursa Fed’in finansal stres durumlarında bu takas hatlarını genişletmeye istekli olup olmayacağı, özellikle de bu girişimin hakiki amacı Amerikan dolarının bölgedeki kullanımını azaltmaksa ve Brezilya Merkez Bankası, Arjantin’dekine bağlandığında prestij ve güvenilirliğini kaybederse görülecek.
Planın gizli [ve genellikle yetkili] aktörlerin dolar cinsinden işlem yapmayı tercih etmelerindeki gerekçeyi kabul etmediğinden bahsetmiyorum bile: Hukuki ve düzenleyici kesinliğe dayanan Amerikan finans piyasalarının derinliği, döviz kuru riskinden gerektiği şekilde korunma anlamına geliyor. Sözleşmelerin sadece üçüncü bir para birimiyle ifade edilmesi döviz kuru riskinin yönetilmesine veya ticaretin teşvik edilmesine yardımcı olmayacak. Bilhassa burası doğru zira Arjantin ve Brezilya sadece kapalı, iki ülkeli bir sistemde değil, ekonomik aktörlerin dünyanın geri kalanıyla işlem yaptığı küresel bir ekonomide varlık gösterecek.
Kısacası Arjantin ile Brezilya arasındaki parasal entegrasyon önerisi, operasyonel maliyetleri azaltmayı ve ekonomilerini ABD’nin para politikasından kaynaklanan şoklardan korumayı amaçlayan, mali ve ticari açıdan yapay bir hesap birimi oluşturulması gibi görünüyor. Başarılı olması halinde bu proje, özellikle Arjantin için akut hale gelen, bölgedeki yoğun dolarizasyonu azaltabilecek ortak bir para birimine doğru atılmış bir adım olabilir. Dahası Luiz Inácio Lula da Silva’nın Brezilya devlet başkanlığına gelmesinin Güney Amerika’da daha derin bir ekonomik entegrasyonu tetikleme potansiyeline sahip olduğunu gösteriyor. Fakat bu projenin başarısız olması muhtemel. Avrupa’daki uzun ve karmaşık tecrübenin gösterdiği üzere ortaklığın farklı bileşenlerini etkileyebilecek asimetrik şokları hafifletebilecek asgari düzeyde bir mali birlik olmadan parasal birlik sürdürülemez. Eğer nihai hedef buysa bu, ilerlemesi on yıllar boyunca ve şu anda görevde olan politikacıların dönemlerinin çok ötesinde olacak bir proje.
