İran nihayet Avrasya Ekonomik Birliği’ne (AEB) girdi. Mutabakat 25 Aralık’ta St. Petersburg’da Avrasya Yüksek Ekonomik Konseyi’nde imzalandı. Böylece İran, AEB’nin Rusya, Belarus, Kazakistan, Ermenistan ve Kırgızistan’dan sonra tam üyesi oldu.
Epeydir bekleniyordu bu, ama artık yılan hikâyesine dönüşmüştü; yıllardır süren girişimlere rağmen bir türlü son imzanın atılmamış olması, hiç değilse bende, bir çeşit sürpriz etkisi yarattı.
Topluluk ile İran arasında ilk geçici mutabakat 17 Mayıs 2018’de imzalanmış ama ancak 27 Ekim 2019’da yürürlüğe girmişti. Gecikmede başta Kazakistan olmak üzere üye ülkelerin parlamento onaylarının beklenmesi de rol oynamıştı ama esas belirleyici olan İran’ın ağırdan almasıydı: mutabakatın uygulanması için gerekli prosedürlerin yerine getirilmesine dair AEB’yle İran arasında nota alışverişi ancak 28 Ağustos 2019’da yapılabilmişti.
Bu ağırdan alışta genellikle İsrail’le AEB arasında İsrail’in de serbest ticaret bölgesine katılması için yürütülen görüşmelerin etkili olduğu ileri sürülür. Gerçekten de İsrail’in Moskova büyükelçisi daha 2020’de, bu yöndeki anlaşmanın 2021’de imzalanabileceğini söylemişti. Bu, Tel Aviv’in olası bir anlaşmayı engellemek için diplomatik manevrası da sayılabilir.
Bense tayin edici faktörün İran’daki iktidar mücadeleleri olduğunu düşünüyorum. Sınırlı anlaşma “reformist” denilen Ruhani döneminde imzalanmıştı ama batı oryantasyonlu Ruhani yönetiminin öncelikleri farklıydı; bu yönetim nükleer anlaşmasıyla yaptırımların kalkacağına o kadar çok güveniyordu ki, Avrasya Ekonomik Birliği’yle ilişkileri gerçekte sadece bu pazarlıkta şantaj unsuru olarak kullanıyordu.
Aslında 2021 başında bile üyelik meselesine sadece İran’ın değil Kazakistan’ın da pek istekli bakmadığı belliydi. Kazakistan Ticaret Bakanlığı 2021 şubatında “İran’ın üyelik başvurusunda bulunmadığını, bu yüzden üyelik tartışmalarının zamansız olduğunu” açıklamıştı.
Ancak Kazakistan’da 2022 ocak olaylarının ardından Nazarbayev’in tedrici tasfiyesinden başka ağustos 2021’de İran’da Reisi’nin devlet başkanlığına seçilmesiyle birlikte bu tercih güçlendi. Buna rağmen gene de Tahran’da iktidar mücadeleleri, nihai anlaşmayı 2,5 yıla yakın daha sarkıttı.
27 Ekim 20198’da yürürlüğe giren ön anlaşma sınırlıydı; mutabakat metninde neredeyse tamamı tarım ürünleriyle ilgili toplam 862 kalem sayılmıştı. Bunun 502’si İran’ın ihracat, 360’ı ise AEB üyelerinden ithal edeceği ürünleri ilgilendiriyordu. Ancak liste aslında dış ticarete konu bütün ürünlerin yarısını bile kapsamıyordu.
Buna rağmen Topluluk ile İran arasında bu kalemlerde dış ticaret hacmi 2,5 milyar dolardan 2021’de 5 milyar dolara, 2022 itibariyle de 6 milyar doların üzerine çıkmıştı ve bu durum, Tahran’da iktidar değişikliğiyle birleşince, İran’ın geleceği açısından büyük bir potansiyele işaret ediyordu.
Anlaşmayla İran’ın Topluluk ülkelerine uyguladığı gümrük resmi yüzde 4,5 seviyesine düşürüldü. Bu oranın başka ülkeler için yüzde 30’u bulduğu düşünülürse, demek ki Birlik üyelerinin ihracatı için muazzam bir avantaj sağlıyor. Ama esas avantajlı olan İran; zira Birlik üyesi ülkelerin İran’dan ithal ettiği ürünlerin ortalama gümrük tarifesi de yüzde 6,6’dan 0,8’e düşürüldü. Avrasya Ekonomik Komisyonu ticaret bakanı Andrey Slepnev’e göre bu, sırf gümrük resimlerinin kaldırılması bile AEB ile İran arasında dış ticaret hacminde yılda 380 milyon dolarlık bir artışa yol açacak.
Ön anlaşmadaki toplam 862 kalem nihai anlaşmada fiilen sınırsız nitelik kazandı. Birlik’ten İran’a esas itibariyle buğday, mısır, koyun, kanatlı hayvan ve metalurji ürünleri ihracı yapılacak. Bu, mevcut durumla ilgili. Ancak perspektif olarak işlenmiş tarım ürünlerinden başka petrol ve doğalgaz sanayisine yönelik ana ve ara ürünler, makine sanayisi, gübre ve elektronik eşya da öngörülüyor. Başka deyişle perspektif, yıllardır özellikle petrol ve doğalgaz sanayisini, makine ve elektronik ihtiyacını karşılamak için yaptırımların etrafından dolanma yolları bulmak zorunda olan İran’ı rahatlatacaktır. Buna karşılık İran da Birlik üyelerine geleneksel ihraç ürünlerinden başka gemi ve otomobil sanayisinde ve bunların yedek parçalarında, keza tekstil alanında ihracatını artırabilecek. Özellikle otomobil yedek parçası (İran yaptırımlar sayesinde bu konuda özel bir uzmanlık kazandı) bu ürünleri artık batıdan alamayan Rusya için artan bir ihtiyaç.
Görülmemiş yaptırımlar yüzünden stratejik çıkış yolları arayan Rusya için daha önemli olan, bana öyle geliyor ki, Kuzey-Güney koridoru. Koridor Rusya Dışişleri’nin tanımıyla “St. Petersburg’dan Mumbai’ye kadar 7200 kilometrelik bir ulaşım ve ticaret yolu”; ancak bu yolun son halkası, Çabahar-Mumbai deniz yolu, İran ve Hindistan arasındaki ilişkilerin geleceğine bağlı. Rusya’nın bu koridor için Hazar kıyısındaki yatırım ve projeleri devam ediyor. Bu projeler özellikle 2022’den sonra hız kazandı; demek ki 2000’lerin başından beri ağır aksak işleyen koridor yatırımları Ukrayna çatışması ve İran’da iktidar değişikliğiyle birlikte yeni bir momentum kazandı.
Koridorun genellikle gözden kaçan, turizmle ilgili bir başka boyutu daha var. Hazar bölgesinde iç turizmden başka, hiç değilse perspektif olarak, İran’ın Hint Okyanusu kıyılarında dış turizm de öngörülüyor. Geçen yıl ağustos ayında Rusya ve İran arasında turizm vizelerinin kaldırılmasına yönelik mutabakat bunun sonucuydu. İran’ın üyelik anlaşmasının imza töreninde İran Sanayi ve Ticaret Bakanı Abbas Ali-Abadi de bunun altını çizmişti. Ancak koridorun kaderi gibi bu ikincisi de İran’ın geleceğine bağlı.
Slepnev önümüzdeki 5-7 yıl içinde toplam dış ticaret hacminin 18-20 milyar dolar olarak planlandığını da söylüyor. İran’ın sözgelimi Türkiye ile olan ticaretinin 6,5 milyar dolar civarında olduğu düşünülürse, bu çok önemli bir tutar ve öyle anlaşılıyor ki tamamen gerçekleştirilebilir bir hedef. Ancak yapısal sorunları gizlemiyor.
Şu anda Birlik üyesi ülkelerin bütün dış ticaret işlemlerinin sadece yüzde 0,5’i İran’la yapılıyor. AEB’nin İran dış ticaretindeki payı yüzde 3 civarında; İran’ın Birlik üyelerinin toplam dış ticaretindeki payı ise yüzde 1’den fazla değil. Üstelik bu, AEB üyeleri açısından son derece dengesiz bir tablo çiziyor. Birlik ve İran arasındaki dış ticaret hacminin yüzde 75’i Rusya’yla. Bu, İran’ın Birlik’e yaptığı ihracatın yüzde 85’ini, Birlik’ten yaptığı ithalatın ise yüzde 65’ini teşkil ediyor. Yüzde 10 Kazakistan’la; Belarus ve Kızgızistan’la ise neredeyse sıfır. Doğal ki Ermenistan özel bir yer tutuyor: İran ve Birlik arasındaki dış ticaret hacminin yüzde 15’i Ermenistan’la; bu, İran’ın Birlik ülkelerine toplam ihracatının da yüzde 25’ini teşkil ediyor.
Diğer bir sorun, İran ekonomisinin yapısından kaynaklanıyor. Topluluk üyeleri de petrol üreticisi olduğuna göre, petrol ihracatçısı İran kaçınılmaz olarak Çin’i öncelemeye devam edecek. Yani İran’da yapısal iktisadi değişiklik olmadığı sürece Avrasya Ekonomik Birliği ülkeleriyle dış ticaret hacminin 20 milyar doların üzerine çıkması şimdilik pek mümkün görünmüyor. Bununla birlikte İran için en büyük avantajı, AEB’nin aynı zamanda ortak dış ticaretle üçüncü ülke pazarlarına açılma kapısı anlamına gelmesi.
Ancak Topluluk, İran için yapısal değişiklik fırsatı anlamına da gelebilir, zira üyelerin dış ticaret açığı vermesinin engellenmesine yönelik kliring tartışmaları hız kazanıyor. Birlik yönetimi (hükümeti) daha 2022 ağustosunda tek bir kliring bankası kurulması fikri üzerine çalıştıklarını duyurmuştu. Muhtemelen bu yıl projenin ilk adımı değerli kâğıtlar için atılacaktır.
Rusya ve İran’ın tamamen, Belarus’un ise neredeyse tamamen SWIFT sisteminden çıkarıldığı bir ortamda kliring meselesi, öncelikle dedolarizasyon ve dolayısıyla ekonomik kırılganlıkları azaltma vasıtası olarak, ikincisi de ileride kliringe dayanan ve dış ticaret açıklarını kapatmaya aday bir sistemi vaat ettiği için Birlik’in cazibesi olmaya aday. Böyle bir uygulama mevcut şartlar içinde öngörülebilir bir gelecekte gerçekleştirilebilir mi, söylemek güç; ancak ilkesel olarak bunun önü, sözgelimi BRICS’te olduğundan çok daha açık.
Temel sorun, İran’ın ne yapmak istediği. Eğer 1 Mart parlamento seçimlerinde Ruhani’nin başını çektiği “liberal” muhalefet cephesi başarılı olur veya bu cephenin olası bir boykot çağrısının ardından seçimlere katılım meşruiyet sınırının altına düşerse, belki de İran, 25 Aralık’ta imzalanan serbest ticaret bölgesine girme anlaşmasına rağmen AEB konusunda yeni bir tutum değişikliğine yönelebilir. İran’da muhalefetin iktidarı ısrarla “Rusçulukla” suçlaması, bu durumda siyasi etkisini gösterecektir.
Mart ayı, bölge için önemli: 1 Mart’ta İran seçimleri meşruiyet sorunu yaratarak altüst oluşa neden olabilir; 17 Mart’ta Rusya’da başkanlık seçimleri Rusya’nın stratejik çizgisinde bir değişiklik yaratmaz ama iktidarın meşruiyetini pekiştirebilir veya zayıflatabilir; 31 Mart’ta Türkiye’de yerel seçimlerin ise iç siyasette sonuçları olacağını beklemek gerçekçi değilse de dış siyasette keskin bir yarım dönemece yönelebilir.
