Rusya’da kalkınma: Liberal amentüye karşı işlenen büyük günah – 1

Biz her geçen gün biraz daha sefalete yuvarlanırken Rusya ekonomisiyle ilgili her haber mucizeyi andırıyor: modern tarihin gördüğü en büyük yaptırım saldırısının altında, ihracat ve ithalat kanalları alabildiğine kapatılmış, Ukrayna çatışmasında az çok tarafsız kalmayı tercih etmiş geleneksel ticari ortakları bile başta bankacılık olmak üzere bütün ticari faaliyetlerine ikincil yaptırım korkusuyla engeller getirmeye başlamışken “nasıl oluyor da oluyor”? Nereden geliyor bu değirmenin suyu — yoksa her şeye rağmen ucuza da olsa petrol ve doğalgazını satmanın yolunu buluyor da o sayede mi ayakta kalıyor?

Bu yazı Rusya ekonomisine derinlemesine bir bakışla genel değerlendirmeler için perspektif sunmayı ve onlardan yola çıkarak bir “değirmen” tanımına ulaşmayı amaçlıyor. Başka deyişle, şu soruyu soruyor ve cevaplıyor: iktisadi faaliyet değirmeninin suyu tek bir yerden mi gelir, veya genel olarak: nedir bu değirmen?

GENEL DURUM

Putin yönetiminin tamamen kurumsallaştığı 2003’ü milat kabul ederek, GSYH dinamiği şöyledir:

Rusya ekonomisindeki ilk yılların yükselişinin ardından 2008 kriziyle birlikte şiddetli düşüş ve bir daha önceki dönemin büyüme oranlarının yakalanamamış olması Rusya’nın kapitalizmin uluslararası krizinden doğrudan etkilenen bir çevre ekonomisi olmasının sonucudur. Benzer bir durum 2014’te de yaşanmıştı; Kırım krizi ve yaptırımlar 2008’deki kadar olmasa bile hızlı bir daralmaya yol açmıştı. Bunun arkasından gelen kısmi genişleme dalgası ise 2020’de pandemiyle birlikte gene bir daralmayla sonuçlanmıştı.

Ukrayna krizinin ve yıkıcı yaptırımların bu gerilemeyi hızlandıracağı ve derinleştireceği sanılıyordu. Gerçekten de 2022’nin baharında yüzde 5-8 arasında küçülme oranları telaffuz ediliyordu. Üstelik bunlar bile utangaç ifadelerdi; “anaakım” denilen iktisatçıların ve onların hakim olduğu “mali bloğun” endişesi, 2009 küçülmesini bile geride bırakan bir anti-rekor kırılacağı yönündeydi. Bununla birlikte yıl sonuna doğru tahminler yüzde 3’e kadar geriledi. Ölçümler yapıldığında daralmanın sadece yüzde 1,2 olduğu ortaya çıktı — bu beklenenin çok altındaydı. 

Ancak gene de toparlanma umudu zayıftı; genel beklenti (buna “mali bloğun” tahminleri de dahil) küçülmenin 2023’te devam edeceği veya en iyimser tahminle çok az bir büyüme olacağı yönündeydi. Ama 2023 verileri tam aksi bir durumu ortaya çıkardı: Rusya ekonomisi bir önceki yıla göre yüzde 3,6 büyümüştü. 

2020-2023 arası yıllık çeyreklere dayanan grafik, bütün iniş ve çıkışların bu dönemde siyaset ve ekonomi yönetiminde alınan kararlarla doğrudan ilişkili olduğunu ve bu ilişkinin kendisini eğrilerde şaşılacak kadar hızla gösterdiğini kanıtlar.

BÜYÜMENİN NEDENLERİ

Özellikle 2023’teki yükseliş esas itibariyle Mişustin hükümetinin teknokrat tedbirlerinin eseriydi ve bunun iki temeli vardır: 1) devlet yatırımlarında artış ve özellikle sabit sermaye yatırımları, 2) sermaye hareketinin, özellikle de yabancı ve onunla ilişkili (komprador) sermaye hareketinin sınırlanması. Bu iki ayak da Merkez Bankası’nın dogmatik para ve sermaye siyasetine rağmen uygulanmıştı ve uygulanıyor; Merkez Bankası “enflasyonist etkileri” ortadan kaldırma iddiasıyla yüksek faiz ve sermaye serbestliğini istiyor; hükümeti teknokrat kanadı (hiç şüphesiz silovikinin onu arkalaması sayesinde) liberal dogmatizmi sınırlıyor. 

Aşağıdaki grafikte görülen sabit sermaye yatırımları inşaatı, sanayide makine ve ekipman yatırımlarını ve devletin savunma siparişlerini (ama savunma sanayisine yapılan bütün yatırımları değil) kapsıyor. Makine ve ekipman arzında 2022 boyunca belirgin bir düşüş, 2023’te ise belli belirsiz bir artış var. Tamamen anlaşılır: 2022’nin ilk yaptırımlar dalgası Rusya’nın başlıca teknoloji, araç ve ekipman sağlayıcısı olan batıdan ithalat kanallarının kapanmasına yol açtı. Bunun en çıplak sonucu otomotiv sanayisinde görülebilir: sektör 2024 şubat itibariyle 2021 aylık ortalama üretiminin ancak yüzde 37’sine erişebilmişti. 2023 başından itibaren makine ve ekipman arzındaki belli belirsiz artış, ithalatın Çin’e yöneldiğini gösteriyor; ancak bu eğilim emperyalist troykanın ikincil yaptırım tehdidiyle yıl sonuna doğru gene hız kaybetti. Gerçekten de ithalat grafiğiyle makine ve ekipman arzı grafiği tamamen çakışır.

Bu bize (somut bilgi sahibi olmadığımız) savunma dışında imalat sektörüne ciddi bir sermaye yatırımı yapılmadığını gösteriyor. Demek ki savunma sanayisine yapılan sermaye yatırımları katılacak olursa toplam eğrinin çok daha keskin yükseleceği kabul edilebilir.

Gene de sivil sanayide (esas itibariyle imalat sektörü ve petrol-doğalgaz üretimi) yükselme eğiliminin sadece savunma sanayisinden kaynaklandığı ileri sürülemez. Sabit sermaye yatırımları eğrisini tayin eden başlıca faktörlerden biri, inşaat yatırımları. Onun da altında “milli projeler”, yani doğrudan bütçe yatırımları var. Aşağıdaki grafik bu yatırımların kuzeyin sert mevsimsel dalgalanmalarından bile çok az etkilenerek devam ettiğini gösteriyor. 2022’nin ilk kriz aylarındaki şok inşaat sektöründe de takip edilebiliyor; ama üçüncü çeyrekte sermaye yatırımları hâlâ epey düşük olduğu halde inşaat sektörü daha birinci çeyrek bitmeden hızla toparlanmış.

Bu grafikler bir başka şeyi daha gösteriyor: sermaye yatırımlarında artış Mişustin’in başbakanlığıyla eşzamanlı. Dolayısıyla, yatırım kararlarının doğrudan doğruya teknokratik yönetimin siyasi kararları olduğu anlaşılıyor. Üstelik bu kararlar dünyadaki genel dogmanın ihlali de demek; dogma “kriz ortamında yatırımlar azaltılmalı” diyor; Rusya’da ise yatırımlar krizi aşmanın kaldıracı. 

Dolayısıyla, sabit sermaye yatırımlarının ne kadarının devlet tarafından yapıldığı önem taşıyor. Aşağıdaki grafik bu konuda bir fikir verecektir.

Öncelikle 2020’den (pandemi) itibaren bütçeden giderek daha büyük kaynakların sabit sermaye yatırımlarına ayrıldığını görüyoruz. Demek ki bu siyaset pandemiyle tetiklenen ve Ukrayna harekatıyla devam eden bir kararlılığın sonucu. Öz kaynaklarından sabit sermaye yatırımı yapan şirketlerin ne kadarının devlet şirketi ve ne kadarının özel şirket olduğuna dair kesin veriler yok; ancak bu bir hükümet siyaseti olduğuna göre, öz kaynak ayıran şirketlerin büyük bölümü de devlet şirketi veya devlet iştiraki olmalı. Aynı şekilde, banka kredileri de çoğunlukla bunlar tarafından kullanılıyor. Buna bir de devletin özel şirketleri mecburi gönüllülük yoluyla teşvik siyaseti eklenmeli. Sonuç, imalat sektöründe hızlı büyüme. Sabit sermaye yatırımları pek azken bu büyüme eğrisinin ortaya çıkması, emek verimliliğindeki yükselişe de işaret ediyor.

Tarım sektörünü de ele almadan geçersek bu bölüm eksik kalacak. Sektör aslında gelişmesini stratejik planlama kapsamına alınmasından başka uçak krizine borçlu; Putin’in soğukkanlılığını kaybettiği nadir olaylardan biri olan bu kriz ve arkasından Türkiye’den (tarım ürünlerinde bir sembol olarak) domates almama kararlılığı, daha önceden başlamış olan gelişme dinamiğini hızlandırdı. 

2023’te tarıma sermaye yatırımları 2015’teki seviyesinin en az iki katına çıktı. En az diyorum, çünkü 2023 yılına ait ayrıntılı istatistikler henüz yayınlanmadı; bu yüzden sermaye yatırımındaki artışı bir önceki yılla aynı kabul ediyorum. Öncelikle yatırımlar ve hububatta kendine yeterlilik arasındaki ilişkiye bakalım. Bu ikincisinde Rusya’nın üretimini bir buçuk katına çıkardığını göreceksiniz.

Tarım konulu ikinci grafik ise hububat dışındaki başlıca tarımsal üretim kalemlerinde kendine yeterlilik derecesini gösteriyor.

Grafik bize son dokuz yılda Rusya’nın kendine yeterliliğini et üretiminde sağladığını, kişi başına süt üretimini yüzde 7, meyve ve yemiş üretimini yüzde 45 artırdığını gösteriyor. Diğer kalemlerde ciddi bir değişiklik yok; ama hububat üretimindeki rekor artış sermaye yatırımının verimliliğini açık seçik gösteriyor, dolayısıyla bu alt sektörlere yatırımların artmasını beklemek gerek.

Üstelik, altını çizmeliyiz: bütün bu dönem boyunca işlenen toprak aşağı yukarı sabit (2015’te 55,1, 2022’de 53,7 milyon hektar); yani üretim artışı doğrudan doğruya verimlilik artışının sonucu.

Bütün bunlar bir başka daha göstergede arka arkaya rekorlar kırılmasına yol açıyor: PMI (Sanayi Yöneticileri Endeksi). Endeksin 50’den büyük olması bir önceki aya göre iyileşme sayılır. 

Grafiğe ABD ve Türkiye’nin PMI verilerini karşılaştırma amacıyla koydum; böylece Rusya’nın yaptırım terörüne uyum sağladığı ve kalkınmanın ileri yönlü olduğu ortaya çıkıyor.

Sabit sermaye yatırımları eğrisinin genel yönü teknokrat hükümetin siyasi önceliklerinin eseri. Aynı şekilde, bu eğrideki dalgalanmalar da teknoloji, araç ve ekipman ithalatı güçlüklerinden ziyade ortodoks ekonomi dogmatizminin sonucu. 2022 üçüncü çeyrekten itibaren bu yatırımlar artma eğiliminde olduğu halde 2023 üçüncü çeyrekten itibaren eğilim zayıflıyor. Şaşırtıcı deği, zira aynı dönemde MB faizleri yüzde 9,5’ten 16’ya çıkardı.

Eğer faiz siyaseti böyle devam ederse sanayide devlet sektörü dışında kârlılığın azalmasını ve dolayısıyla sermaye yatırımlarının da azalmasını beklemek gerek. Devlet büyük burjuvaziyi şimdiye kadar olduğu gibi sermaye sınırlamaları ve tehditlerle dize getirebilir; ama yatırım düşüşü esas itibariyle küçük ve orta burjuvaziyi etkileyecektir ve bu, “mali bloğun” şimdiden söylemeye başladığı gibi, küçük ve orta ölçekli işletmelerin efektif olmadığı, bunların kaynak israfıyla sanayiye teşvik edilmesi yerine ağırlıkla hizmet sektöründe kalması gerektiği söylemlerini kabartacaktır.