Çevirmenin notu: Aşağıda çevirisini verdiğimiz makale ABD merkezli düşünce kuruluşu The Arctic Institute’ta yayınlanmıştır. Kuzey Kutbu’na odaklanan bu strateji kuruluşunda Rusya’nın Arktik siyasetine ilişkin dengeli ve görece nesnel bir değerlendirmenin yayınlanması dikkate değer. Yazarlardan Nikita Lipunov Moskova Uluslararası İlişkiler Devlet Enstitüsünde, Pavel Devyatkin ise Stanford US-Russia Forum’da faaliyet yürütmektedir; dolayısıyla yazdıkları ciddiye alınmalıdır. Yazarlar özetle, Rusya’nın Arktik için oluşturduğu yeni konseptin ‘uluslararası kurumları’ reddetmeyi değil, ulusal çıkarlarını kabul etmeye dayalı karşılıklı işbirliğini arzuladığını ileri sürmektedir. Rusya, başka devletlerle ve Arktik Konseyi ile olan ilişkilerini bu zemin üzerinden yeniden tarif etmektedir. Önümüzdeki yıllarda sert bir rekabetin alanı olacak Kuzey Kutbu’nda ilgili devletler ve kurumlar pozisyon almaya devam ediyor. Meraklı okur, konu hakkında daha önce yayınladığımız haberlere buradan ve buradan ulaşabilir.
Rusya’nın 2023 Dış Politika Konseptinde Kuzey Kutbu
Nikita Lipunov ve Pavel Devyatkin
The Arctic Institute
30 Mayıs 2023
2023 Mart’ının son gününde, aylar süren kurumlar arası onayların ardından Kremlin, Rusya’nın dünyayı ve kendisini nasıl gördüğünü ve görmek istediğini ortaya koyan ana Rus doktrin belgesi Dış Politika Konseptinin yeni bir versiyonunu yayınladı.(1)
Kuzey Kutbu, belgede yeni bir öneme sahip.
Rus dış politika doktrinleri ve stratejileri, Rusya’nın uluslararası alandaki amaç ve hedeflerini, bunlara nasıl ve hangi koşullar altında ulaşmayı planladığını ve en önemlisi diğer devletlerin dış politikalarından ne beklediğini özetleyen resmi metinlerdir. Dilleri bir tür dış politika Latincesidir: neredeyse yasaldır, tesadüfi kelimeler ve ifadeler içermez. Açık sözlüdürler, edebi imgelerden ve gizli gündemlerden yoksundurlar; gerçekten önemli olan şeyleri aktarırlar. Rus dış politika camiası için bu bir rehber kitap, adım adım talimatlardır; dünyanın geri kalanı için ise açık bir sinyal ve niyet beyanıdır. 2023 belgesi, Konsept’in 2016 tarihli bir önceki versiyonunun yerini almaktadır.(2)
Önceki versiyonlarında olduğu gibi bu belge de Rus dış politikasında daha önce ortaya çıkan ve şekillenen eğilimleri yansıtmaktadır ve bu anlamda Rus liderliğinin son yıllardaki uluslararası gelişmeler üzerine düşünmesinin bir ürünüdür.
Yeni Konsept ilk kez, daha çok Batılı devletlerin stratejik belgelerine özgü bir tarzda, bölgesel dış politika yönelimlerini açıkça tanımlamaktadır. Bu muhtemelen bölgesel dış politika önceliklerinin yeni hiyerarşisini daha net hale getirmek için yapılmıştır. Arktik bölgesi en öncelikli bölgelerden biri olarak öne çıkmaktadır. Güncellemenin sadece yönelimlerin listesini ve hiyerarşisini değil, kuzey enlemleri de dahil olmak üzere politikanın içeriğini de etkilemiş olması dikkat çekicidir.
Daha önce Kuzey Kutbu batı politikasının bir parçası olarak algılanıyordu. İlgili paragraf Avrupa-Atlantik ve Asya-Pasifik bölgeleri arasında yer alıyor ve Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’dan bahsediliyordu. Uluslararası Arktik politikasındaki son gelişmeler ve bölgesel önceliklerin yeniden değerlendirilmesi ışığında, Arktik artık ‘yakın çevre’den (yani Bağımsız Devletler Topluluğu – BDT) sonra onurlu bir ikinci sırayı işgal etmektedir.
Rusya’nın Arktik politikasının odak noktası Rus Arktik bölgesinin geliştirilmesine kayıyor ve uluslararası işbirliği artık bu amaca hizmet ediyor. En büyük bölgesel güç olan Rusya için Arktik politikasının her zaman hem iç hem de dış boyutları olmuştur. Yeni Konsept’te Rusya’nın Arktik’teki dış politikası, iç Arktik kalkınma politikasının organik bir uzantısıdır.
Kuzey Kutbu’nun diğer bölgesel önceliklere göre konumunun yeniden değerlendirilmesi, Rusya’nın yeni Dış Politika Konseptinin ana motiflerinden birinin ışığında görülmelidir. Şu andan itibaren Moskova, Batılı devletler topluluğuna entegrasyon arayışında değildir ve bu topluluğun kurumları kendi başına bir değer ya da bir statü göstergesi olarak algılanmamaktadır. Bu eğilim Rus dış politikasında birkaç yıl önce ortaya çıkmıştı ama şimdi resmileşti. Ne var ki bu, Rusya’nın kapılarını kapattığı ve yerleşik kurumları reddettiği anlamına gelmiyor. Yaklaşımı daha faydacı ve pragmatik hale geliyor: ancak ulusal çıkarlarıyla örtüşüyorsa ve diğer aktörler bunları dikkate almaya istekliyse kullanmaya hazırdır.
Kuzey Kutbu paragrafının boyutu iki katına çıkmış, daha ayrıntılı ve yapılandırılmış hale gelmiş, alt paragraflar Kuzey Kutbu’ndaki dış politika önceliklerini özetlemiştir. Ana hedef hala barış ve istikrarın korunmasıdır. ‘Yapıcı uluslararası işbirliği’ yerine artık iç hedefler var: çevresel sürdürülebilirliğin artırılması; Kuzey Kutbu’nda ulusal güvenliğe yönelik tehditlerin azaltılması; ve en önemlisi, Rusya Federasyonu’nun Kuzey Kutbu bölgesinin sosyo-ekonomik kalkınması için uygun uluslararası koşulların sağlanması.
Belgede yerli halklardan ilk kez bahsedilmektedir: Rus Kuzey Kutbu’nun az sayıdaki yerli halkının atalarından kalma yaşam alanlarının ve geleneksel yaşam biçimlerinin korunması, sosyo-ekonomik kalkınmanın ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmektedir.
Rusya’nın Kuzey Kutbu’ndaki temel hedeflerinden biri ‘Kuzey Denizi Rotası’nın (NSR) rekabetçi bir ulusal ulaşım arteri olarak geliştirilmesi ve Avrupa ile Asya arasında ulaşım için uluslararası kullanımının sağlanması’ olmaya devam etmektedir. Kuzey Kutbu’ndaki Rus dış politikasının yeni önceliklerinden biri NSR ile ilgili olarak düşünülmelidir: “Rusya Federasyonu’nun dahili sularındaki tarihsel olarak kurulmuş uluslararası yasal rejimin değişmezliğini sağlamak.”
‘Bölgenin sürdürülebilir kalkınması için Arktik devletlerinin özel sorumluluğu’na ilişkin politika noktası değişmedi, fakat Batılı devletlerin katılımıyla oluşturulan tüm bölgesel formatlar, Arktik Konseyi, ‘Arktik Beşlisi’ ve Barents Avrupa-Arktik Konseyi, ortadan kalktı. Sadece bir ay önce, 2035’e kadar olan dönem için Rusya’nın resmi Arktik stratejisi Rusya’nın Arktik’teki Devlet Politikasının Temelleri değiştirildi.(3)
Değişiklikler arasında, uluslararası işbirliğine ilişkin paragraftan söz konusu çok taraflı formatların tümünün çıkarılması da yer almaktadır. Strateji, ‘ilgili çok taraflı yapılar ve mekanizmalar çerçevesinde yabancı devletlerle ikili temelde ilişkilerin geliştirilmesini’ vurgulayacak şekilde güncellendi. Gelgelelim, bazı medya organlarının Rusya’nın Arktik Konseyi’nden tüm adı geçenleri çıkardığını iddia etmesine rağmen, Rusya’nın Arktik stratejisi ‘bölgedeki uluslararası faaliyetleri koordine eden kilit bölgesel platform olarak Arktik Konseyi’ vurgusunu korudu.(4)
Bu da Rusya’nın alternatif platformlar yaratma niyetinde olmadığını ve şimdilik yerleşik ve kendini kanıtlamış bölgesel mekanizmalar çerçevesinde yapıcı uluslararası işbirliğine bağlı kaldığını göstermektedir. Arktik Konseyi’nin 2022’de duraklamasının ardından bazı uzmanlar Rusya’nın ya da diğer yedi Arktik devletinin, tarafların katılımı olmadan kendi bölgesel kurumunu oluşturacağından endişe etmişti ama bunun yakın gelecekte gerçekleşmesi pek mümkün görünmüyor. Yine de bu taahhüdün, Rusya’ya çıkarları ciddiyetle dikkate alınan eşit bir taraf muamelesi yapılana kadar devam edeceğini belirtmek gerekir. Norveç’in konsey başkanlığını üstlenmesinin ardından Rusya’nın Arktik Büyükelçisi Nikolay Korçunov, haklarının ihlal edilmesi halinde Moskova’nın Konsey’den ayrılabileceğini ifade etmiştir.(5)
Rusya Kuzey Kutbu’nda uluslararası hukuka bağlılığını sürdürmektedir. Konsept, Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesinin (UNCLOS) Arktik Okyanusu’ndaki devletlerarası ilişkileri düzenlemek için yeterliliğini yeniden teyit etmektedir. Yeni Konsept, UNCLOS’un Rusya’yı ilgilendiren alanlarına açıklık getirmektedir: uluslararası sularda deniz biyoçeşitliliğinin korunmasına ilişkin yakın zamanda kabul edilen BM anlaşması ışığında önemli olan deniz çevresinin korunması ve önceki Konsept’teki ‘kıta sahanlığının dış sınırlarının belirlenmesi’ ifadesinin yerini alan deniz sınırlandırması.
Moskova uzun zamandır ‘Arktik’e askeri de dahil olmak üzere çatışma unsurları getirme ve bölgedeki uluslararası etkileşimi siyasallaştırma girişimlerine’ karşı çıkmaktadır. 2023 Konsepti bu tezi ‘dost olmayan devletlerin bölgeyi askerileştirme ve Rusya’nın, Rusya Federasyonu’nun Arktik Bölgesi’ndeki egemenlik haklarını kullanma fırsatlarını sınırlama politikasını etkisiz hale getirmek’ olarak yeniden tanımlamaktadır.
Rusya, Kuzey Kutbu’ndaki uluslararası işbirliğinin coğrafyasını yeniden düşünüyor; belgede artık ‘Rusya’ya karşı yapıcı bir politika izleyen ve Kuzey Denizi Rotası’nın altyapısının geliştirilmesi de dahil olmak üzere Kuzey Kutbu’ndaki uluslararası faaliyetlerle ilgilenen Kuzey Kutbu dışındaki devletlerle karşılıklı fayda sağlayan işbirliğinden’ bahsediliyor. Bu ifade, Çin gibi Arktik bölgesi dışındaki devletlerle çalışma eğilimine işaret ediyor. Bu, Devlet Politikası Çerçevesi’nde Şubat 2023’te yapılan ve artık ‘Arktik’ devletler yerine ‘yabancı’ devletleri de içeren bir başka değişikliği yansıtıyor.
Yeni Konseptin temel mesajı, Rusya’nın kendi kendine yeterli olduğu ve çıkarlarına saygı göstermeye istekli olan herkesle işbirliğine açık olduğu, fakat bunların ihmal edilmesine müsamaha göstermeyeceğidir. Aynı durum, uluslararası politikanın artık ulusal çıkarlara hizmet ettiği Kuzey Kutbu için de geçerlidir; dolayısıyla Rusya’nın bölgedeki politikası bu prizma üzerinden görülmelidir.
Kaynaklar
(1) Rusya Devlet Başkanı Rusya Federasyonu Dış Politika Konseptinin onaylanmasına ilişkin Kararname (2023). Moskova: Kremlin. http://www.kremlin.ru/events/president/news/70811. Erişim tarihi 27 Nisan 2023
(2) Rusya Devlet Başkanı (2016) Rusya Federasyonu Dış Politika Konseptinin onaylanması üzerine. Moskova: Kremlin. http://www.kremlin.ru/acts/bank/41451. Erişim tarihi 27 Nisan 2023
(3) Rusya Devlet Başkanı (2023) 2035’e kadar olan dönem için Arktik’te Devlet Politikasının Temelleri’nde değişiklikler yapıldı. Moskova: Kremlin. http://kremlin.ru/acts/news/70570. Erişim tarihi 27 Nisan 2023
(4) Humpert M (2023) Rusya Arktik Politikasını Değiştirerek ‘Ulusal Çıkarı’ Önceliklendiriyor ve Arktik Konseyi İçerisindeki İşbirliğini Kaldırıyor. High North News, 23 Şubat. https://www.highnorthnews.com/en/russia-amends-arctic-policy-prioritizing-national-interest-and-removing-cooperation-within-arctic. Erişim tarihi 27 Nisan 2023
(5) TASS (2023) Rusya Dışişleri Bakanlığı, haklarının ihlal edilmesi durumunda Rusya’nın Arktik Konseyi’nden çekilebileceğini açıkladı. TASS, 14 Mayıs. https://tass.ru/politika/17742861. Erişim tarihi 27 Nisan 2023
