Mali hegemonya, ilk büyük darbesini 2008 krizinde almıştı. ABD’deki düşük gelirli borçluların aşırı borçlanmasıyla ortaya çıkan bu kriz, finansal varlıkların gerçek zenginlikle alakasız balonlar olduğunu ortaya koymuştu.
Büyük Buhran, avro krizinin sancıları ve Kovid-19 salgını süresince yetkililer her zaman “mali istikrardan” söz ettiler. Örneğin, 2020 ve 2021 yıllarında, karantinanın etkilerinin ekonomik bir çöküşe yol açmasını önlemek amacıyla, Avrupa Merkez Bankası bilançosunu neredeyse iki katına çıkardı, likidite sağladı ve 4 trilyon avro tutarında menkul kıymet satın aldı: Bu miktar, avro bölgesi gelirinin yaklaşık üçte biri veya kişi başına 12 bin avroya eşdeğerdi.
Günümüzde piyasanın dalgalanmalarından daha önemli endişeler mevcut. Ve belki de finansallaşmaya kalıcı olarak veda etme vakti geldi.
Progressive Economy Forum ve Goldsmith’s College Political Economy Research Center’dan iktisatçı Ann Pettifor sorularımızı yanıtladı. Çalışmalarında küresel mali sistem ve sürdürülebilir kalkınmaya odaklanan ve 2008 mali krizini doğru tahmin etmesiyle tanınan Pettifor, “2008’den daha büyük ölçekte bir krizin daha yaşanacağından hiç kuşkusu olmadığını” belirtiyor.
Barınma sorununun sebeplerine dair ana akım iktisatçıların öne sürdüğü gerekçeler neden kusurlu? 2023’ün eylül ayında borç enflasyonu döneminden sonra borç deflasyonunun ters etkisi üzerine aydınlatıcı bir blog yazısı kaleme almıştınız. Sizce kiralar neden rekor oranlarda artıyor? Britanya ve İrlanda’da olduğu gibi, Türkiye’de de ciddi bir sorun.
Ana akım ekonomideki kusur, arz ve talep kavramına aşırı vurgu yapılması ve aşırı, küreselleşmiş ve mobil sermaye akışlarının konut fiyatlarını ve dünyanın hemen her ülkesindeki konut piyasalarını şişirmedeki rolünün göz ardı edilmesidir (Gana gibi yoksul ülkeler de dahil, Akra’daki konut fiyatları roket hızında yükselmişti).
Ve Çin’de varlık, mal ve hizmet fiyatlarında istikrarlı bir düşüş görülmekte. Bir yazınızda da “Uzun süre daha yüksek faiz oranları, bir deflasyonist dönem daha ve daha fazla çökmekte olan varlık piyasaları ile karşı karşıyayız,” ifadelerini kullanmıştınız. Çin’in yaşadığı deflasyon dünyanın geri kalanı için ne gibi riskleri beraberinde getiriyor?
Varlıklar borçlanmaya karşı teminat görevi görür. Faiz oranları yükseldiğinde, borçlanma (borç) daha az karşılanabilir hale gelir. Bu da ipotek alıp —borçlanıp— daha sonra kiraya vermek üzere mülk, ya da başka bir varlık satın alan borçluların kiradan daha düşük getiri elde edeceği anlamına gelir. Başka bir deyişle, kiralardan elde ettikleri gelirin daha büyük bir kısmı artan borç maliyetini geri ödemeye gitmek zorundadır. Borç maliyeti kiralamayı karsız hale getirdiğinde, borcu ödemek için varlığı satarlar. Dolayısıyla Londra’da kiralık mülk sıkıntısı yaşanıyor.
Örneğin özel sermaye şirketleri bir su tedarik şirketini (İngiltere’deki Thames Water gibi) satın almak için borç para almışlarsa, o zaman onlar da yüksek faiz oranlarının su şirketinden elde edilen kira gelirlerini azaltmasından mustarip olurlar. Ve böylece ya iflas ederler ya da borcu ödemek için şirketi (varlığı) satarlar.
Varlık satışı fiyatları aşağıya doğru çekmeye başlar… Londra’daki mülklerin sahibi hızlı bir şekilde satış yapmazsa, diğerlerinin de varlıklarını satmasına şahit olacak ve bu nedenle mülklerin (varlıkların) fiyatları düşecektir…
Dolayısıyla yüksek faizler, varlık fiyatlarında deflasyona yol açar.
Çin, ekonomisinin çarklarının dönmesini sağlamak, istihdamı ve gelirleri halkın beklediği seviyede tutmak için ekonomisini ihracata yönlendirdi. İhracat istihdam yaratır ve büyük ihracatçı şirketler için son derece kârlıdır. Fakat ihracata yönelmesi aynı zamanda eşitsizliğin de bir neticesi. Çinli emekçiler ülkenin tüm ürettiklerini tüketemeyecek kadar az ücret alıyor. Aynı durum ücretlerin reel olarak baskılandığı Almanya için de geçerli. Alman emekçiler, Almanya’da üretilen her şeyi tüketemiyor. Fazlası küresel piyasalara satılıyor, ya da damping yapılıyor.
Mesele, Çin’in satış yapmaya çalıştığı ülkelerde talebin —tüketimin— düşük olması… Bu da esasen düşük ücretler ve kemer sıkma politikaları yüzünden. Dış talep fazla üretimi absorbe etmekte yetersiz kaldığında, fiyatlar düşer ve Çin’in —ve Almanya gibi diğer fazla veren ülkelerin— deflasyonu dünyanın geri kalanına ihraç ettiği kanaldır.
Sizce Britanya enflasyonu neden kontrol etmekte zorlandı? Britanya Merkez Bankası’nın enflasyonu kontrol edebileceğine olan inanç yıkılmaya başladı.
Çünkü İngiltere Merkez Bankası Başkanı’nın yanıltıcı bir şekilde iddia ettiği üzere enflasyon ülke içindeki eylemlerden —ücret artışları dahil— kaynaklanmamıştı. İngiltere’nin enflasyonu —tıpkı tüm dünyadaki enflasyon gibi— a) pandemi sonrası arz darboğazlarından (pandemi sonrası limanlardaki tıkanmaları, Ukrayna’nın işgal edilmesini ve ardından enerji ve tahıl akışındaki aksamayı aklınıza getirin); b) enflasyon, büyük finansal varlık sahiplerinin (emeklilik fonlarını, varlık yönetimi —yani Blackrock, Blackstone vs— fonlarını, özel sermaye şirketlerini ve petrol tüccarlarını aklınıza getirin) spekülasyonları nedeniyle daha da kötüleşti.
Spekülasyon, İngiliz piyasalarında değil, küresel emtia piyasalarında yaşanıyor. Petrol ve doğalgaz, tahıl ve diğer emtia fiyatları ülkelerde değil, mesela spekülatörlerin fiyatlardaki hareketler üzerine bahis oynamak için vadeli işlem ve türev sözleşmeleri kullandıkları Chicago Ticaret Borsası ya da Londra Metal Borsasında belirleniyor. Varlıkların (petrol, doğalgaz, bakır, tahıl) sınırlı arzını hedefleyen “para duvarı”, bu varlıkların fiyatını şişirebilir ve şişirmiştir de. İngiltere Merkez Bankası, bu tür spekülasyonları regüle etmeyi tercih etmiyor ve küresel piyasaların ülkedeki enflasyonu körüklemedeki rolünü görmezden geliyor.
İkinci bir 2008 kriziyle karşı karşıya olduğumuz görüşüne katılıyor musunuz? Şu ana kadar 21. yüzyılın en önemli siyasi hadisesi, yakın tarihimizi tanımlayan popülist ayaklanmaları ve neoliberal çöküşü tetikleyen Büyük Durgunluk olmaya devam ediyor.
2008’den daha büyük ölçekte bir krizin daha yaşanacağından hiç şüphem yok. Bunun nedeni, o krizin sonucunda küreselleşmiş mali sistemde kayda değer bir değişiklik yapılmamış olması. Dahası, 2007 ile 2009 yıllarından önce iflas edebilen Wall Street bankaları ve diğer finans kuruluşları artık bu tehditle karşı karşıya değil.
Artık tamamı “batmayacak kadar” ve “mahkûm edilemeyecek kadar” büyük. Üstelik, ABD Merkez Bankası’nın güçlü desteğine sahipler ve bu nedenle spekülasyon konusunda küresel mali kriz öncesine kıyasla daha büyük riskler alabilirler. Başka bir deyişle, artık kapitalist Amerikan bankalarından çok Sovyet tarzı bankalara benziyorlar.
Küresel bir mali krize mahkûm olmamızın bir diğer nedeni de sistemdeki dengesizlikler. Finansal İstikrar Kuruluna göre küresel finansal varlıklar —varlıklar, borçlar ve yükümlülükler— 213 trilyon dolar civarında. Küresel reel gelir (GSYİH) ise 100 trilyon doların altında. Ticaretteki dengesizlikler —yani fazla veren ülkeler ile açık veren ülkeler arasındaki dengesizlikler— ticaret savaşlarına yol açıyor. Ticaret savaşları küresel siyasi, sosyal ve ekonomik istikrarsızlığı tehdit ediyor.
Ben en çok küreselleşmiş finans sisteminin spekülatif çılgınlığına kapılan emeklilik fonları için endişeleniyorum. Eğer emeklilik fonları batarsa, bunun sosyal ve siyasi etkileri oldukça derin olacaktır.
