Nigar İbrahimova
Cumhurbaşkanlığına bağlı Kamu Yönetimi Akademisi Danışmanı, Bakü Siyaset Bilimciler Kulübü Başkanı, Siyaset Bilimci Zaur Mammadov gazeteci Nigar İbrahimova’nın sorularını yanıtladı.
Mammadov, Türk Devletleri Teşkilatı’nın (TDT) gelecek stratejileri, Şuşa Zirvesi, Zengezur Koridoru ve Azerbaycan doğalgazı ile ilgili projelere dair Harici’ye değerlendirmelerde bulundu.
5-6 Temmuz’da Şuşa’da Türk Devletleri Teşkilatı devlet başkanları bir araya gelecekler. Zirvenin ana hattı ve somut konuları ne olacak? Zirvede neler konuşulacak?
Türk Devletleri Teşkilatı, son zamanlarda kendi alanında çok büyük organizasyonlar yapmaktadır. Bu organizasyonların sayısı oldukça çoktur. Hem cumhurbaşkanları görüşür hem bakanlar hem milletvekilleri kendi aralarında görüşürler. Yoğun bir şekilde muhtelif görüşlerin, muhtelif konferansların ve forumların şahidi olmaktayız. Şuşa’daki zirve toplantısı oldukça önemli. Çünkü biliyoruz ki Türk devletleri şu an yeni bir döneme başlıyor. Bu yeni dönemde onlar yalnıza son otuz yılda olduğu gibi kültürel, insani yardım alanlarında, iktisadi alanlarda değil, siyasi alanda ve diğer istikametlerde ciddi şekilde faaliyetteler ve iki taraflı ve çok taraflı münasebetlerini genişletmekteler. Şuşa Platformu’nun bu defa iki büyük hedefi var ve bu iki hedef üzerine müzakereler yapılacak. Bunlar ulaşım ve iklim konularıdır. Biliyoruz ki ulaşım konusu Rusya ve Ukrayna arasındaki savaş formundan dolayı oldukça kritik. Çünkü bir tarafta büyük Avrasya’da Rusya ve Ukrayna savaşıyor. Diğer tarafta ise Süveyş Kanalı etrafında, yakın Orta Doğuda muhtelif güçler arasındaki problemleri görmekteyiz, savaşı görmekteyiz. Turan coğrafyasında, Türk devletleri coğrafyasında yeni emektaşlıklar yeni projelerin müzakereleri söz konusudur. Birçokları bundan korkuyor ve istemiyorlar.
‘Şuşa Beyannamesi Türk-Azeri dostluğuna örnektir’
Türk devletleri birleşsin, Türk devletleri muhtelif projeler yapsın. Türk devletlerinin yaptığı projeler, onların projelerinden farklı olarak barış projeleridir, gelecekte hiçbir halka problem yaratmayacaktır. Halkların birleşmesi, halkların dostluğu için oldukça mühimdir. Genel olarak Şuşa 44 günlük savaştan sonra Türklerin bir merkezine dönüştü. Coğrafi anlamda da bakacak olursak Karabağ Zengezur bölgesi, gerçekten de Anadolu Türkiye’siyle, Türk dünyasıyla, merkezi Asya Türk dünyası arasında bir orta komünikasyon, ulaşım bölgesindedir. Bu sebepten de Azerbaycan, çok da tesadüf değildir ki, bu organizasyonların, bu projelerin tam merkezindedir, biz biliyoruz ki Türkiye Cumhurbaşkanı da birkaç defa Şuşa’da bulundu, birkaç defa Karabağ’da bulundu. Bölgeyi ilk ziyaret eden cumhurbaşkanı da Sayın Recep Tayyip Erdoğan olmuştu. Azerbaycan ve Türkiye arasında Şuşa Beyannamesi imzalanmıştı. Azerbaycan ve Türkiye arasında imzalanmış olan Şuşa Beyannamesi stratejik dostluk, kardeşlik bakımından diğer Türk devletleri ve Türk halkları için de örnek olmalıdır. Gelecekte elbette Şuşa Beyannamesi’nin hacminin de genişlemesine şahit olabiliriz. Gelecekte bir ülkenin güvenliğinin, diğer ülkenin güvenliğinden geçtiğinin daha iyi anlaşılacağını da ben düşünüyorum.
‘Türkmenistan gazı devreye girmeli’
Diğer taraftan enerji konuları da tabi ki gündeme gelecek. Türk Devletleri Teşkilatı’nın Kasım 2021’de kabul edilen 2040 vizyon belgesinde enerji alanında üye devletler arasında stratejik ortaklık kurma, Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı ya da TANAP veya TAP gibi stratejik altyapı projelerini geliştirme hedefi belirlenmişti. Bu doğrultuda Azerbaycan TANAP’ın kapasitesini kendi gazının sevki için mi artırmak istiyor? Yoksa hedef aynı zamanda Türkmen veya Kazakistan gazının ve petrolünün Avrupa’ya sevki mi? Bu konular da mutlaka ele alınacaktır. Sizin görüşlerinizi de bu konuyla ilgili merak ediyorum.
Biz bundan önce sizinle ulaşımdan bahsettik. Ulaşımla birlikte Büyük Orta Doğu’da muhtelif projeler anlam taşıyor. Merkezi Asya, Çin’den Britanya’ya kadar İngiltere’ye, Avrupa’ya kadar muhtelif ulaşım projeleridir bunlar. Mesela bunlardan en büyük orta ulaşım, komünikasyon projesi, Hazar Denizi vasıtasıyla Azerbaycan’a, Türkiye’ye oradan ise Batı’ya ulaşacaktır. Ama aynı zamanda petrol, doğal gaz hakkında da çok büyük projeler söz konusudur. Azerbaycan ve Türkiye arasında biliyoruz ki TANAP projesi gerçekleştirildi. Bu çok büyük bir projedir. Bundan başka TAP projesi, Güney Kafkas Koridoru Projesi gerçekleşti. Bu yıla kadar Azerbaycan Avrupa’ya, İtalya’dan başlayarak 12 milyar küp doğal gazı ihraç etti. Şimdi bunun genişletilmesinden bahsediliyor. Azerbaycan’ın doğal gaz potansiyeli var ve biz kendi potansiyelimizden istifade ederek geçtiğimiz yıl Avrupa’ya gaz sevkiyatımız 2 milyar m3 idi, yakın yıllarda 20 milyar m3 kadar çıkardık. Bu oldukça büyük bir rakamdır. Ama biz burada, sizin de sorduğunuz gibi, Türkmen gazını dahil etsek o zaman bu daha büyük bir proje olacak. Bu bölgede ciddi şekilde jeopolitik ve jeoekonomik anlamda manzarayı değiştirecektir. Türkiye ve Türkmenistan arasında Türkmen gazının, Türkmenistan’dan sevki, oradan ise Avrupa’dan sevki ile bağlı bir anlaşma var. Doğal gaz çıkarılmasında ilk beşte olan bir ülkedir, potansiyeli oldukça çoktur. Ama ne yazık ki Türkmenler kendi doğal gazlarını üçüncü ülkelere satamıyorlar. Çin ve Rusya’dan başka hiçbir ülkeye satamıyorlar. İran dışında da Avrupa’ya çıkamıyorlar.
‘Türkiye Avrupa’ya ulaştırılacak gazın transit ülkesi’
Nedenlerini açıklayabilir misiniz?
Bunun nedeni çoktur. Hazar’ın doğu sahilinde bulunan Türkmenistan’ın, coğrafi açıdan imkanları yoktur. Bunun için ya Hazar üzerinden ya Rusya üzerinden yapılmalı ki, Rusya Avrupa’ya Türkmen gazının gitmesini istemez. İran aracılığıyla olabilirdi ama İran’la Batı’nın durumunun nasıl olduğunu herkes çok iyi biliyor. İkinci neden olarak, Avrupa ve Türkmenler doğal gaz alanında anlaşmayla yeni proje isteseler de buna ne Avrupa para veriyor ne de Türkmenlerin yatırım yapmak ve kendi gazlarını, çeşitli yollarla Hazar veya diğer coğrafyalardan Avrupa’ya ulaştırmak için paraları var. Burada uluslararası şirketlerin daha aktif olması iyi olurdu. Biz biliyoruz ki 2022 yılında Azerbaycan, Türkmenistan ve Türkiye liderleri arasında, Türkmenistan’da yeni bir anlaşma imzalandı. Üç taraflı bir toplantı yapıldı. Üç taraflı toplantının da esas amaçlarından biri Türkmen Gazı, yani Trans-Hazar projesinin hayata geçirilmesiydi. İran’da denilebilir ki Türkmen Gaz’ı İran vasıtasıyla Türkiye’ye geçmelidir, diğer ülkelerde de denilebilir ki en avantajlı yol Hazar vasıtasıyla Azerbaycan’ın hazır ettiği veya yeni projelerle birlikte Türkiye’den Avrupa’ya doğal gazı ulaştırmasıdır. Bu Türkiye’nin kendi çıkarları için oldukça gereklidir. Türkiye, Türkmenistan doğal gazını alarak kendisi Avrupa’ya satacaksa burada Türkiye hem transit ülke olacak hem de alan ve daha sonra satış yapan bir ülke olarak ekonomisine büyük bir bütçe sağlaması söz konusu olacaktır. Bu yüzden Ankara da bu meselelerde önemlidir. Geriye iş disiplinine sadık davranmak kalıyor. Yani burada disiplini artık Avrupa’nın kendisi göstermelidir. Aynı zamanda Türkmenistan’ın da bir araya gelerek bu projeleri hayata geçirmesi söz konusu. Bu yine de diyorum 29 milyar m3 doğal gazın Türkiye’ye ihracından bahsediyoruz, bu ihracat akışı gelecekte yavaş yavaş artacaktır. Tabi ki bu ilk dönemde 2 milyar m3 gazın Türkiye’ye ihraç edilmesi söz konusu.
‘Made in Turan markası Türk Devletlerinin birbiriyle ticaretini büyütecek’
Yakın tarihte özellikle sosyal medyada Made in Turan markası yankılandı. Böyle bir markanın doğuşu, Türk Devletleri Teşkilatı için önem arz edecek bir vurgu olarak yapıldı. Bu Made in Turan markasının Türk Devletleri Teşkilatı ve üye ülkelere ne gibi kazanç sağlaması öngörülüyor?
Şimdilik bu bir düşüncedir. Made in Turan bir düşüncedir ancak gerçekleşecektir. Elbette Türk devletlerinin iktisadi potansiyellerinin daha iyi ortaya çıkmasına neden olacaktır. Çünkü biz Türk devletleri dediğimizde bu kimleri kapsıyor? İki yüz milyon insanı kapsıyor. İki yüz milyon çok ve aynı zamanda milyarlarca dolar devlet bütçesi olan bir toplumdur. Bu Çin ile Avrupa arasında yerleşen, alana hitap eden ve hem kendi ekonomilerini geliştirebilen toplumdur hem de diğer güçlerin birbirleri ile ticaret yapmalarında ihtiyaç duyulan bir coğrafyadadır. Gelecekte bütün ülkeler Made in Turan markasıyla üretime başlayabilirler ve dünya pazarlarında onları Made in Turan adında kabul ettirebilirler. Düşünüyorum ki bu zamanla gelişecek. Çünkü bu ülkeler ilk önce kendi sanayilerini büyütmelidirler, kendi ekonomilerinin çeşitli alanlarını geliştirmelidirler. Doğruyu söylemek gerekirse Türk Devletleri’nin kişisel potansiyelleri mevcuttur. Ekonomide, siyasi alanda, askeri alanda bunların güçlendirilmesi Made in Turan’ın oluşması için önemli olacaktır. Umumiyetle Türk Devletleri Teşkilatı dahilinde, gelecekte gümrük kolaylıklarından bahsedebiliriz. Elbette ki gümrük kolaylıkları bu münasebetlerin daha iyi inşaatına sebep olacak. Yabancı ürünlerin değil, birbirimizin mallarını daha rahat ve ucuz şekilde insanlar tarafından alınmasına yani alışverişten istifade edilmesini sağlayacak. Önce bunun için ticaret devriyesinin artması iktisadi ilişkileri güçlendirecek bir projedir. Ümit ediyorum ki bu proje başarılı olacak.
‘Zengezur Koridoru Avrasya’da, iktisadi ve jeopolitik hattı değiştirecek’
Bir diğer konu bölgenin aslında dünyanın gözü kulağı savaş bittikten sonra Zengezur Koridoru’nun üzerine yoğunlaştı. Süreç tam olarak şu an aslında tamamlanmamış henüz devam eden bir süreç. Son Türk Devletleri Teşkilatı zirvelerinde alınan kararlara baktığımızda en kritik maddelerin üye ülkeler arasında iktisadi bağların güçlendirmesiyle ilgili olduğunu görüyoruz. Dolayısıyla liderler zirvesinde de Zengezur’un önemli bir gündem maddesi olma olasılığı muhtemelen değerlendirilecektir. Azerbaycan bu konuda hangi girişimlerde bulunuyor?
Zengezur Koridoru, Türkiye’nin devlet güvenliği ve Azerbaycan’ın devlet güvenliği için, ulusal çıkarların korunması için oldukça önemli bir coğrafyadır. Bunu projede de adlandırabiliriz, coğrafyada da adlandırabiliriz. Tesadüf değil ki, Türk dünyası arasında yerleşen Zengezur’un 1921 yılında Ermenilere verilmesiyle, 1918 yılında ise Ermeni Devleti Ararat Cumhuriyeti’nin hemen o topraklarda Azerbaycan’ın batısında kurulmasından sonra Türk devletleriyle ilişkiler kesildi. Buna bizim komşu olan bazı ülkelerimizle de ilgiliydi, burada bize uzakta olan muhtelif ulusal güçlerin de çıkarları vardı. Tesadüf değildir ki İngilizler, Amerikalılar, Fransızlar, Ruslar, Farslar Zengezur’un Türk’ün olmaması için, Zengezur’da Ermeni çıkarlarının gerçekleşmesi, Ermeni devletinin kurulması için her zaman ellerinden geleni yapmışlardır. 1919’da Azerbaycanlılarla Ermeniler arasındaki savaşı gören ABD, bölgede kendi himaye alanını oluşturmak istiyordu. Sonradan Sovyetler kuruldu ve 30 Kasım – 1 Aralık 1921 anlaşmasıyla Zengezur iki yere parçalandı. Onun batı hissesi Ermeni devletine verildi. 1990’lı yılların başlarında ise Zengezur’un diğer hissesinin Ermeniler tarafından Karabağ ile işgal edildiğini gördük. Şu an 44 günlük savaştan sonra yeni bir dönem başlıyor ve bu dönem Türk insanın Zengezur’a dönmesi, Zengezur’da yaşaması ve Zengazur’un büyük Turan’ın esas merkezlerinden birine dönüşmesi söz konusu olabilir. Burada biz iletişim projelerini yani otomobil yollarıyla trenlerle muhtelif Avrupa ve Asya arasında iletişimin sağlandığını da görebiliriz. Aynı zamanda burada petrolün doğal gazın Asya’dan Avrupa’ya, Hazar Denizi’nden Avrupa’ya kadar ulaşması gibi muhtelif projeleri dahil edebiliriz. Ben düşünüyorum ki bu bölge halkları için çok iyi bir yol olacaktır.
Zengezur herkes için çok önemli bir coğrafyaya dönüştü ve herkes orda olmak istiyor. ABD ve Ermenistan’ın son zamanlar birbirine yakınlaşması Rusya’nın kıskanmasına neden oluyor. Aynı zamanda Batı’da da bu projenin Rusya’nın alanında olmasını istemiyorlar. Henüz biz bu projenin, bu koridorun açılmadığını biliyoruz. Ama dün ABD Departmanı’nın nümayendesi O’Brien bir konuşma yaptı ve ABD’nin Zengezur’un açılmasından yana olduğunu ifade etti. Çünkü bu koridor büyük Avrasya’da, iktisadi ve jeopolitik hattı değiştirecektir. Rusya ve Ukrayna arasındaki savaş için de geçerlidir. Ama biz Türkiye ile şunu anlıyoruz ki herkesin burada bir hedefi var. Önemli olan bizim hedefimiz nedir? Bizim hedefimiz Türkiye’yle Azerbaycan’ın birleşmesi, İstanbul’dan başlayarak Bakü’ye kadar trenle, otomobil yollarıyla ulaşım sağlamak ve Nahçıvan-Azerbaycan’ın esas hissesini Zengezur ile birleştirmesidir. Bundan sonra tabi ki diğer Türk devletleri de Türkiye’yle artık bu yolla gidip gelebilirler ve birlikte ticaret gibi projeler gerçekleştirebilirler.
‘Orta Hat Projesi, Çin ve Avrupa iletişimi için en kolay proje’
Dünya genelinde yaşanan özellikle bölgemizi etkileyen son siyasi gelişmeler Orta Koridor’un güzergahında bulunan Azerbaycan ve Türkiye’nin önemini artırdı. Çin’den direkt çıkan ve 6 gün sonra Bakü’ye ulaşan tırların ulaşımının bu kadar kolay olması ilk defa gerçekleşti. Bu konuyla ilgili ne söylemek istersiniz? Orta Koridor’un bölge ülkelerine şu anki siyasi konjonktürde etkisi nedir, ne bekleniyor?
Şimdilik Zengezur koridoru yok. O yüzden Orta Koridor dedik de biz şimdilik elimizde olan projelerden bahsediyoruz. Bu ise Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye hattıdır. Ve Gürcistan vasıtasıyla biliyoruz ki artık hatta 6 Mart 2020 yılına kadari yani bu savaşlara kadari Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattı gerçekleşmiştir. Bakü-Tiflis-Kars Demir Yolu Hattı’nın hali hazırda kapasitesinin daha da büyümesi için çalışmalar yapıldı ve bundan sonra da devamı gelecektir. Netice itibariyle biz daha çok ürünün Çin’den Avrupa’ya Avrupa’dan Çin’e gönderilmesine şahitlik edeceğiz. Ve aynı zamanda ilave edelim, siz 6 gün dediniz, ne kadar kısa bir zaman bu. O yüzden Çin de Avrupa da anlamalıdır ki Orta Hat Projesi; Çin, Merkez Asya, Hazar, Azerbaycan, Gürcistan, Türkiye ve oradan Avrupa’ya olan proje, onlar için iletişimi en kolay olan bir projeydi. O yüzden de burada daha çok kendi ürünlerinin gönderilmesi daha iyi olurdu. Bunu yakın yıllarda görmeye başlayacağımızı düşünüyorum. Bu arada Azerbaycan hakimiyeti alacağını sanki önceden görmüştü ve zamanında Hazar Denizi’nin Azerbaycan sahillerinde, Bakü’de limanlar inşa edildi. Mesela Hazar’ın doğu sahilinden gemiler vasıtasıyla Bakü’ye hemen o malların getirilmesi, ondan sonra ise Bakü’den artık karayoluyla Türkiye’ye kadar gönderilmesiyle ilgili önceden hazırlıklıydık. Türkiye de hazırlıklı bu konuda, merkezi Asya ülkelerinin de aksiyon alması demiryollarını, otoyollarını geliştirmeleri iyi olurdu. Bu projeler siyasi münasebetleri, siyasi bağlantıları daha da geliştirir ve gelecekte Türk Devletleri Teşkilatı’nın Avrupa Birliği gibi büyük, güçlü bir teşkilata dönüşmesine neden olacaktır.
