Biden yönetimi; 21. yüzyıldaki büyük güç mücadelesinde ‘Ukrayna projesinin’ başarısızlığıyla yüzleşirken, iyi niyetli uzmanların ABD’nin ‘çok kutuplu dünyada geri vitese takmak zorunda kalacağı’ analizlerini zorlamaya devam ediyor. ABD; en büyük hegemonik güç olarak Rusya Federasyonunu alt edememişken, askeri, siyasi ve ekonomik üstünlüğünü yitirme halinin adeta takıntılı ana teması Çin Halk Cumhuriyeti.
Örneğin, artık Batılı analistlerin de Rusya’ya açılan savaşın yitirilmekte olduğunu teslim ettikleri bir aşamada, 20 Kasım’da Kiev’e giden ABD Savunma Bakanı Lloyd Austin, hızını alamadı. ‘Rusya’nın Ukrayna’da başarılı olması halinde Çin’in Hint-Pasifik’teki topraklarını genişletmek için askeri güç kullanma konusunda cesaretleneceğini’ iddia etti.
Başkan Joe Biden da, 18 Ekim’de İsrail dönüşünde ‘Gazze temalı’ Ulusa Sesleniş konuşmasında mevzuyu ‘ana temaya’ bağlamıştı. ABD Kongresi’ni İsrail ve Ukrayna’ya askeri yardım için ‘kesenin ağzını açmaya’ ikna etmek için “Avrupa’nın ötesinde, müttefiklerimizin ve belki de en önemlisi rakiplerimizin ve hasımlarımızın bizi izlediğini biliyoruz” demişti. Bakanları yaz boyu kendisine Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’le görüşme ayarlamaya uğraşmışken o, ‘Çatışma ve kaos riski dünyanın Ortadoğu gibi diğer bölgelerine ve asıl önemlisi Hint Pasifik’e yayılabilir’ diyordu. Başka harcamalarla birlikte 106 milyar dolar lazımdı. Nitekim Kongre’nden Kiev için 61.4, İsrail için 14.3 milyar doların yanı sıra, Tayvan için de 2 milyar dolar askeri yardım ile yine Çin’e karşı Hint-Pasifik nüfuzuna harcanacak 4 milyar dolar daha talep etti.
UKRAYNA, İSRAİL, TAYVAN…
Ukrayna, İsrail ve Tayvan dünyanın farklı bölgelerinde ideolojik ve tarihsel bağlamda alakasız meseleler. Amerikalılar için, hayatlarına olumlu etkisi tartışmalı kavgaların faturaları. Elitleri için öyle değil. Yine de Biden’ın işleri yolunda gitmiyor. Normalde Amerikan militarist maceralarını kolaylaştıran Kongre’deki iki partili birlik halinin ifadesi olan ‘savaş partisi’, iç siyasi çıkar kavgaları eşliğinde tekliyor. 2024 başkanlık yarışı da kızışırken ‘ana temayı’ mevkidaşlarına Senato’daki Demokrat çoğunluğun Başkanı Chuck Schumer bir mektupla anımsattı:
“Tamamlamamız gereken en önemli görevlerden biri, hem bizim hem de Ukrayna, İsrail ve Hint-Pasifik bölgesindeki dost ve ortaklarımızın, düşmanlarımız ve rakiplerimizle yüzleşmek ve onları caydırmak için gerekli askeri kabiliyetlere sahip olmasını sağlayacak bir finansman tasarısını ele almak ve geçirmektir.”
Bu inatçı savaşçı irade, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’in 6 yıl sonra ilk kez Amerikan topraklarını ziyaretini engellemedi. Bu durum ABD ile diplomasiden sonuç alınamayacağını deneyimlemiş Çin liderinin yine de gitmiş olmasını daha ilginç kılıyor.
Xi, 14-16 Kasım’da Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) zirvesi vesilesiyle San Francisco kentine gitti. Biden ile bir yıl önce Bali’deki G-20 zirvesinden sonra ikinci kez görüştü. 2012’de iktidara geldikten sonra ABD’yi 6 kez ziyaret etmişti. Sadece bir kere, Obama döneminde 2015’te devlet ziyareti gerçekleştirdi. En son 2017’de Florida Mar-e-Lago’da Trump’la buluşmuştu. Sonrasında pandemi ve gümrük savaşları ABD-Çin ilişkilerini belirledi. Pekin Trump’tan kurtulmaktan memnun da kalmıştı ama Biden ile fark etmeyeceği 2021 baharında anlaşılmıştı.
TAYVAN ÜZERİNDEN ISITILAN GERİLİM
ABD’nin Demokrat Başkanı, dış politikada hasımlarına diplomasi adabının dışına çıkarak ‘katil’, ‘diktatör’ gibi yakıştırmalar yapmaktan sakınmayan isimlerden. 2021’de işe Rusya lideri Putin’le başlamıştı. Xi ile sürdürdü.
Malum ‘insan hakları’ ve ‘demokrasi’ ABD dış politikasının araçları. Nüfus ve refah artışı içindeki Uygurlar üzerinden ‘soykırım’ iddiaları ve siyasal İslamcı ajanda çok uluslu Çin Halk Cumhuriyeti’ne karşı öteden beri gözde tema. Buna Hong Kong’u iade edileli beri ‘İngilizleşmek arzusundaki Çinli’ yaratmaya soyunmuş müttefik Britanya ile oluşturulan dosya eklenebilir. Fakat Trump’ın gümrük duvarları ile başlattığı ticaret savaşını teknoloji temelinde Tayvan’la pekiştirmek Biden’a düştü. Çok daha tehlikeli biçimde. ‘Tek Çin’ ilkesi ve ‘Üç ortak bildirinin’ altını inceden inceye oyarak.
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken’ın, Mart 2021’de Alaska’da Çinli mevkidaşlarıyla ilk buluşmasında genel edasına yansıyan üstünlükçülüğü, Çin dış politika ekibine toslamıştı. Wang Yi, beklenmedik sertlikte sınır çekmişti. 2021 Ağustos’unda dönemin ABD Temsilciler Meclisi Başkanı Nancy Pelosi, ‘korsan Tayvan ziyareti’ ile meydan okudu. Biden ‘engelleyememişti’. Çinliler burunlarının dibindeki Tayvan adasını askeri ablukaya alarak yanıt verirken, ABD ile askeri diyaloğu kestiler.
Biden’ın ‘Tek Çin’ ilkesinin altını oyarken öne çıkardığı Tayvan dosyası ‘çifte kullanımlı’. Bir yanı Güney Çin Denizi’ndeki hakimiyet ve Çin’i çevreleme, diğer yanı hassas çip teknolojisi. Dünyanın fabrikası Çin’in teknolojiden men edilmesi arzusu Biden’ın Tayvan’ın en büyük şirketine Amerikan topraklarını açarak yürüttüğü teşvik stratejisiyle birleşmişti.
BALİ, SAN FRANCISCO VE TEKRARLAYAN İKİ SUNUM
Ne ki ABD’nin NATO üzerinden Rusya’ya karşı askeri, siyasi ve tecrit politikaları teklerken ‘büyük güç mücadelesinin’ zorlayıcılığı ve ABD’nin kapitalizminin, kendine has ‘üretim modeliyle’ Çin ile ekonomik bağları Biden yönetimini gemledi. Biden ile Xi, 2022 Kasım’ında Bali’deki G-20 zirvesi vesilesiyle görüştü. Gerilimin kısmen yatıştığını düşünenler, resmi devlet sunumlarındaki (readout) büyük farklılığa bakmadılar.
Çin tarafının sunumunda, Xi’nin ‘çok ciddiye aldığı’ belirtilen ‘Biden’ın vurguladığı 5 Hayır’, yani taahhüt yer aldı; ‘ABD yeni Soğuk Savaş arayışında değil, Çin’e karşı ittifaklarını canlandırmaya çalışmamakta, Çin’in siyasi sistemini değiştirme peşinde değil, Tayvan’ın bağımsızlığını desteklememekte, Çin’i çevrelemek ve çatışmak peşinde değil’. (http://ws.china-embassy.gov.cn/eng/xwdt/202211/t20221116_10975995.htm )
ABD tarafının sunumunda hiçbiri yoktu. Bildik ‘rekabetin çatışmaya dönüşmemesi, iletişim hatlarını açık tutmak’ gereği yer alırken, ‘Tek Çin’ atfı ‘statükonun tek taraflı değiştirilmemesi’ vurgusuyla ve Çin’in ‘saldırgan tavırlarına yönelik itiraz’ eşliğinde yazıldı. ‘Sincan, Tibet, Hong Kong ve insan hakları endişelerinin’ altının çizildi. (https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2022/11/14/readout-of-president-joe-bidens-meeting-with-president-xi-jinping-of-the-peoples-republic-of-china/ )
İklim gibi konularda diyalog başlıkları açılan Bali zirvesinin ardından şubatta Antony Blinken Pekin’de beklenirken, Amerikan semalarında sürüklenen meteoroloji balonu üzerinden ‘casus Çin balonu’ krizi çıkarıldı. Biden’ın talimatıyla malum balonun ötesinde Amerikan üniversitelerinin birkaç yüz dolarlık deneyleri bile hedef oldu. Amerikan halkı gökte ‘Çinli aradı’! Pentagon ancak haziranda kısa bir açıklama ile casus balon filan olmadığını teslim ettiğinde, haber değeri biçen pek çıkmadı.
ABD ordusu artık, Tayvan’a yeni askeri yardım paketleri açılıp Hint-Pasifik ittifakları pekiştirilirken, Çin ordusuyla konuşamamaktan şikayetçiydi. Dönemin savunma bakanını yaptırım listesindeyse, ne olmuş! Yine de diplomasi çarkı döndü, Blinken nihayet geçen haziranda Pekin’de ağırlandı. Onu, Amerikan tahvillerinin derdindeki Hazine Bakanı Jannet Yellen ve diğer yetkililer izledi. Temmuz sonunda ABD dış politikasının önde gelen ismi Henry Kissinger Xi tarafından ‘el üstünde’ ağırlandı. Tabii bu arada Elon Musk’tan Tim Cook’a iş alemini ve ekim sonunda Pekin’e giden California valisi Gavin Newsom’ı anlamak lazım. Nihayet Vang Yi ekim sonunda Washington’a gitti. Yine de Çin liderinin APEC zirvesine katılımı ve Biden ile görüşmesi netleşmemişti.
Xİ KÜRESEL TOPLUMA HİTAP ETTİ
Ama gitti. 14-16 Kasım’da San Francisco’daki APEC zirvesine katıldı ve 15 Kasım’da Biden’la ikinci kez görüştü. 4 saatlik heyetler arası görüşmenin özü ‘2. Bali’. Çin sunumunda Biden’ın Bali’deki taahhütleri yine teyit ettiği yer alırken, Amerikan sunumunda yoktu. Besbelli ki Biden sarf ettiyse bile ABD kamuoyuna mal olmasını istemiyordu.
Üstüne bir de gaf geldi. Haziranda bakanı Blinken’ın Pekin temaslarından bir gün sonra Xi için ‘diktatör’ demiş olan Biden, San Francisco’daki görüşmenin ardından bir soru üzerine ‘diktatör’ söylemini tekrarladı. Blinken’in bezgin ifadesi kameralara yakalanırken, “Bizimkinden tamamen farklı olan komünist bir ülkeyi yöneten bir adam olması anlamında o bir diktatör” diye kıvırmaya çalıştı. Ama ‘rekabetin çatışmaya yol açmaması için sorumlu yönetilmesi’ vurgusu yapıldı. Yapay zeka ve fentanil dahil çeşitli konularda çalışma gruplarının görüşmesi gibi detaylar dışında tek somut gelişme ordular arasında iletişimin başlaması oldu.
Çin lideri ise daha ziyade Amerikalılara ve küresel topluma hitap etti. Biden’a atfettiği ‘5 Hayır’da ısrarcı olurken, ABD ve Çin’in taşıdıkları sorumluluğu anımsatıp insanlık ve gezegenin geleceğine karar verecekleri iki yol çizdi: ‘Dayanışma ve işbirliği içinde küresel güvenliği ve refahı teşvik etmek’ yahut ‘düşmanlığı ve cepheleşmeyi kışkırtarak dünyayı kargaşa ve bölünmeye sürüklemek’.
Xi, Çin’in ABD’nin yerine geçmeyi hedeflemediği, eski sömürgeciliği yahut yağma yolunu izleyerek hegemonya arayışında olmadığını tekrarladı; “Dünya, ABD ve Çin’e yetecek kadar büyük. Bir ülkenin başarısı diğeri için fırsattır” dedi. ABD tarafının ‘Çin’in Amerikan teknolojilerini ABD ulusal güvenliğine zarar verecek şekilde kullanması’ şikayetinin karşısına Çin’in teknolojik gelişimini engelleme hedefli ihracat kontrollerini koydu.
TEKNO-SAVAŞTA DARBE
Biden’ın ‘Tayvan temasıyla bağladığı’, Çin’i gelişmiş çip teknolojisinden men eden ihracat kontrollerinin eylül başındaki çöküşünü anmakta fayda var. Amerikalılar, yaz sonunda Çin’in ‘ekonomik çöküşü’ temasını hararetle konuşurken, Batı kapitalizminin rekabet safsatasının sopasını önceden yemiş Huawei, eylül başında 7 nanometrelik çiplerin yer aldığı akıllı telefonla ‘nanik’ yapmıştı. O gün bugündür pek az anılan Çin’in yerli çip üreticisi Semiconductor Manufacturing International Corp (SMIC) Amerikalılara dert oldu. Üretimin yanı sıra bilim, teknoloji, mühendislik üssüne dönen Çin’i engellemek kolay değil. Amerikan finansal medyasının Tayvan’dan ana karaya gidip çalışanların sayısındaki artıştan şikayet etmesi, daha da manidar.
Biden yönetiminin; tam aksini yapmak üzere diplomasi yürütüp yeni çevreleme ve çatışma falları açarken, Çin’i takıntı haline getirmemesi zor. Xi, bu kez koreografisini Amerikalılara hazırlattığı San Francisco’da Çin’in gücünün şovunu yaptı. Wall Street Journal, herhangi bir güvence de alamadıklarını belirttiği Amerikan iş dünyasının yöneticilerinin Xi’yi ayakta alkışlamalarını satır aralarından sızan bir ‘homurtu’ eşliğinde yazdı. Xi ise ABD’den gelecek yeni saldırı hamlelerine hazırlıkları ihmal etmeyeceği memleketine döndü.
Geriye Amerikalıların sosyal medyada Xi’yle fotoğrafının üzerine Hazine Bakanı Jennet Yellen’e atfen yazdıkları ‘Affedersiniz, bizden biraz tahvil almak ister misiniz? Şu anda iki savaşı finanse ediyoruz ve likiditeye ihtiyacımız var. Ucuzlayacaklarından endişe etmeyin, ordumuzun yardımıyla her şeyi ileri-geri çeviririz’ esprisi kaldı. Bir de komünist liderin ziyareti vesilesiyle sokaklardan temizlendiği söylenen evsizlerin geri dönüşüne hayıflanan San Franciscoluların şikayetleri…
