Yi Shaoxuan
Şanghay Üniversitesi Türkiye Araştırmaları Merkezi Araştırma Görevlisi
22-24 Ekim 2024 tarihlerinde Tataristan Cumhuriyeti’nin başkenti Kazan’da 16. BRICS liderler toplantısı düzenlendi. Rusya, aralarında Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Guterres’in de bulunduğu 30’dan fazla ülke ve altı uluslararası örgütün lider veya temsilcilerine ev sahipliği yaptı. Toplantıda, 134 maddeden oluşan ve siyaset ve güvenlik, ekonomi ve finans, kültür ve insani değişim alanlarında dünyayı değerlendiren ve ileriye bakan Kazan Deklarasyonu kabul edildi. Güney Afrika Cumhurbaşkanı Ramaphosa BRICS ülkelerini överek, tarihi genişlemelerinin Küresel Güney için bir umut ışığı olduğunu söyledi. “Özgürlük ve demokrasi feneri”nden “umut ışığı”na, dünya manzarası sessizce değişti.
BRICS Zirvesini bu kadar çekici ve cazip kılan nedir?
Kazan Zirvesi’nin üç özel arka planı vardır. Dünya düzeni açısından bakıldığında, eski düzen sarsılmıştır ve dünya sistemi kurumsal gücün yeniden dağılımına acil ihtiyaç duymaktadır. Bu durum şu açılardan kendini göstermektedir: siyasi açıdan, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra oluşan eski “merkez-çevre” uluslararası düzeni, Küresel Güney ülkelerini elverişsiz bir konuma sokmuştur. Güvenlik açısından Rusya-Ukrayna savaşı ve Orta Doğu kaosu çözülmesi zor bir düğüm haline gelirken, zaman zaman küçük çaplı terör saldırıları meydana gelmektedir. Ekonomik açıdan ise ABD ve Batı, dünyanın dört bir yanındaki ülkeleri “taraf seçmeye” zorlamak için gümrük vergileri ve yaptırımlardan oluşan büyük sopayı kullanarak “ayrıştırma” ve “dost ülke” taktiklerine başvuruyor. Küreselleşmenin yarattığı stres, küresel tedarik zincirinin sorunsuz akışını engellemiştir. Bilimsel ve kültürel iletişim söz konusu olduğunda, “küçük bahçeler, yüksek çitler” manevrası Çin gibi gelişmekte olan ülkelerin bilimsel ve teknolojik yukarı doğru hareketliliğinin önünü tıkamıştır. Özünde, Çin’in ikinci kuşak lideri Deng Xiaoping’in de belirttiği gibi, barış ve kalkınma dünyanın iki ana teması olmaya devam etmektedir, ancak sorunların hiçbiri çözülmüş değildir.
BRICS ülkelerinin kendi perspektifinden bakıldığında, 2024’ten itibaren ağırlığı artmıştır. Bu zirve, BRICS’in genişlemesinden sonra, “Büyük BRICS Yılı”ndaki ilk zirve. Bu yılın ocak ayında Mısır, Birleşik Arap Emirlikleri, İran ve Etiyopya BRICS işbirliğine resmen katılmış, BRICS üyesi ülkelerin sayısı artmaya devam etmiştir. Genişleyen BRICS grubunun toplam nüfusu yaklaşık 3,5 milyar olup, dünya nüfusunun %45’ini oluşturmaktadır. Genişlemenin ardından BRICS’in küresel ekonomideki payı yaklaşık %37’ye yükselerek G7 ve Avrupa Birliği’ni (%14,5) geride bıraktı. Bu yılın ocak ayında yayınlanan BRICS Servet Raporu’na göre BRICS grubu şu anda toplam 45 trilyon dolarlık yatırım yapılabilir servete sahip ve şu anda dünyadaki ham petrolün yaklaşık %44’ünü üretiyor.
Ev sahibi ülke açısından bakıldığında Rusya, 2022’de Rusya-Ukrayna çatışmasının başlamasından bu yana gürültülü bir anlaşmazlığın merkezinde yer alıyor. Rusya o tarihten bu yana ilk kez küresel bir zirveye ev sahipliği yapıyor. Zirvenin muazzam büyüklüğü, Rusya tarafının bu etkinliğe büyük önem verdiğini ortaya koydu. Başkan Putin’in Brezilya’daki G20 zirvesi gibi diğer önemli forum ve etkinliklere katılmayacağını açıkça ifade ettiği bir ortamda, Kazan’daki zirve Rusya’nın mevcut stratejik düşüncelerini ve önceliklerini anlamak ve keşfetmek için şüphesiz mükemmel bir fırsat. Rusya Devlet Başkanlığı Asistanı Ushakov’a göre zirve büyük ölçekli toplantı ve küçük ölçekli toplantı olarak ikiye ayrılıyor. İlkinde liderler ekonomik ve ticari alanlardaki işbirliğini değerlendirecek ve kültür ve beşeri bilimler alanındaki işbirliğinin sonuçlarını özetleyecek; ikincisinde ise heyetler küresel gündemdeki en acil konuları inceleyecek ve uluslararası arenada BRICS işbirliği konusunda görüş alışverişinde bulunacak. Bu çerçevede Rusya-Ukrayna çatışması da dahil olmak üzere bir dizi akut bölgesel çatışma ele alınacak. Çin, Hindistan ve Brezilya Ukrayna ihtilafının diyalog yoluyla çözülmesi çağrısında bulunurken, Kremlin de yukarıda adı geçen üç ülkenin arabuluculuğunu kabul ettiğini açıkladı. Buna ek olarak, BRICS zirvelerinde gelenek olduğu üzere, her zirve ev sahibi ülke tarafından da yoğun bir şekilde renklendirilmektedir. Zirvelerde BRICS başkanlığının komşularını BRICS faaliyetlerine katılmaya davet ettiği bir “BRICS Outreach” programı vardır. Güney Afrika geçen yıl tüm Afrika liderlerini, Rusya ise bu yıl BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu) ülkelerini davet etti. Bu, Rusya’nın bölgecilik politikası için iyi bir referans.
Kazan Zirvesi’nde dikkat çeken önemli noktalar nelerdir?
Küresel Güney’in yeni bir ekonomik düzen kurma girişimleri. Dolar ödeme sisteminin silah haline getirilmesiyle birlikte Küresel Güney ülkeleri yaptırımlardan ve adil olmayan kurallarla farklı muamele görmekten muzdarip oldular. Kurulan Yeni Kalkınma Bankası (NDB), BRICS’in Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu’nun eksikliklerini telafi etmek için mevcut ve gelecekteki üye ülkelere sunduğu şeydir. Aynı zamanda kurucuların eşit hissedar olarak kalmasını ve eşit söz hakkına sahip olmasını sağlamaktadır. Ev sahibi Rusya, Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication (SWIFT) finansal mutabakat sistemine alternatif olarak, ABD tarafından kontrol edilmeyen ve ulusal ya da tarafsız para birimleriyle mutabakat sağlanan BRICS Sınır Ötesi Ödemeler İnisiyatifi’nin (BCBPI) başlatılmasına değer vermektedir. Böyle bir hamle kendi mali egemenliğini ve mali güvenliğini korumak içindir. Aslında Rusya ve İran halihazırda finansal mesajlaşma için benzer sistemler geliştirmiş ve birbirine bağlamış durumda. Şu anda Rusya ve İran arasındaki ticaretin %60’ından fazlası kendi para birimleriyle yapılıyor. İki yıl önce %26 olan Rusya’nın BRICS ülkeleriyle yerel para birimi üzerinden yapılan ticaretteki payı 2023 sonunda %85’e yükselecek. Bildirgede ayrıca mevcut finansal piyasa altyapısını tamamlamak üzere tüm tarafların gönüllü katılımı temelinde bir BRICS Clear (BRICS Menkul Kıymet Saklama ve Takas Altyapısı) kurulmasının fizibilitesinin tartışılması ve incelenmesi önerilmektedir. Bu, doların bir silah olarak kullanılmasına bir kısıtlama getirecektir.
Batılı olmayan güç merkezlerinin yükselişi. Daha eşitlikçi, adil, demokratik ve dengeli çok kutuplu bir dünya düzeninin önünü açabilecek yeni güç merkezlerinin, politik karar alma mekanizmalarının ve ekonomik büyümenin ortaya çıkışını not ediyoruz. Çin Devlet Başkanı Xi Jinping 24. BRICS+ Liderler Diyaloğu’nda “Küresel Güney”in bir grup olarak yükselişinin dünyadaki büyük değişimlerin ayırt edici bir sembolü olduğuna işaret etmiştir. “Küresel Güney’in modernleşmeye doğru ortak yürüyüşü dünya tarihinde önemli bir olaydır ve insan uygarlığının seyrinde eşi benzeri görülmemiştir.” Aslında BRICS üyeleri, ABD ve Batı’nın hegemonyasını ve güç politikalarını açık ya da üstü kapalı bir şekilde defalarca eleştirmiş ve birçok kez “sistemik ayrımcılıktan” söz etmişlerdir. Başkalarının fikirlerini kabul etmek zorunda kalmaktansa kendi değerlerini vurgulamak istiyorlar; adalet kurallarının katılımcıları ve yapıcıları olmak istiyorlar. Küresel Güney’deki yaklaşık 30 ülke BRICS mekanizmasına katılmaya ilgi duyduklarını ifade etmişlerdir. Eğer tüm bu ülkeler BRICS işbirliğine bir şekilde katılabilselerdi, BRICS ülkelerinin nüfusu muhtemelen dünya toplam nüfusunun %65’inden fazlasını oluşturacaktı. Bu durumda BRICS’in uluslararası etkisi önemli ölçüde artacak, yeni, adil, rasyonel ve eşitlikçi bir uluslararası siyasi düzenin hayata geçirilmesi kuvvetle muhtemel olacaktır.
Çin-Rusya işbirliği. Çin bu yıl temmuz ayında yapılan ŞİÖ zirvesinin ardından dönem başkanlığını devraldı ve gelecek yıl zirveye ev sahipliği yapacak. Rusya ise İslamabad’daki ŞİÖ Hükümet Başkanları (Başbakanlar) Konseyi’nin başkanlığını devralacak. Geçtiğimiz iki yıl içerisinde Çin ve Rusya, BRICS ve ŞİÖ gibi Küresel Güney’deki önemli grupların dönem başkanlıklarını dönüşümlü olarak üstlendi. Bu durum yeni bir dünya düzeninin inşası açısından büyük önem taşımaktadır. Çin ve Rusya Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleridir. İkisi bir sinerji oluşturabilirse, dünya sisteminin değişimi için bir çığır açacaktır. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ayın 18’inde BRICS ülkelerinin medya liderleriyle yaptığı toplantıda “Rusya-Çin işbirliğinin dünya istikrarının kilit faktörlerinden biri olduğunu” ve iki ülkenin zengin içerikli ve güvenilir “benzersiz bir ilişki kurduğunu” söyledi. Yüzyıldır görülmemiş değişimler içinde, Çin ve Rusya arasındaki işbirliğinin ilerlemesi ve dünya sistemi üzerindeki etkileri dikkate alınmaya değerdir.
Kazan Zirvesi’nden sonra BRICS’in gelecekteki yönü nedir?
BRICS, Küresel Güney ülkelerinin çok ihtiyaç duyduğu ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmeyi bir öncelik haline getirecektir. Reference News in China’nın aktardığı bir Rus siyaset bilimciye göre, “Batı siyaseti ekonomiyle karıştırırken, BRICS işbirliği mekanizmasında insanlar bir ülkenin iç siyasetini tartışmıyor.” Bu, Başkan Xi Jinping’in 2021’de 76. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’na hitaben yaptığı konuşmada ortaya koyduğu Küresel Kalkınma Girişimi (GDI) fikriyle uyumludur: Kalkınmaya öncelik olarak bağlı kalmak. Kalkınma hakkı göz ardı edilemeyecek bir insan hakkıdır. Kalkınma, Küresel Güney halklarının en basit arzusu ve hakkıdır. Hiçbir zaman yalnızca bazı siyasi sorunların çözülmesi temelinde gerçekleştirilmemelidir. Kalkınma hiçbir siyasi koşula bağlı olmadan gerçekleşmelidir.
BRICS esasen ekonomik bir örgüttür ve onu dünyadaki çoğu ülke için cazip kılan da budur. Rusya Dışişleri Bakanlığı 12 Aralık’ta yaptığı açıklamada şunları söyledi: “BRICS hiçbir zaman askeri bir ittifak olmamıştır ve gelecekte de olmayacaktır.” ; “BRICS’i teorik olarak bile saldırgan askeri blok NATO ile karşılaştırmak saçmadır. NATO, var olduğu on yıllar boyunca dünya çapında işgaller ve güvenliğin yok edilmesinden başka bir şey yapmamıştır.”
RUDN Üniversitesi Stratejik Araştırmalar ve Tahminler Enstitüsü Direktörü Dmitry Yegorchenkov’a göre BRICS ülkelerinin NATO tarzı bir ittifaka ihtiyacı yok. Terörizm, uyuşturucu kaçakçılığı ve suçla mücadele alanında işbirliği yapıyorlar. Güvenlik alanında ise BRICS ülkelerinin çıkarları kendi aralarında çeşitlilik gösteriyor ve her zaman örtüşmüyor.
BRICS rasyonel bir şekilde genişleyecektir. BRICS ülkeleri mekanizmanın etkinliğinin sağlanması temelinde yeni ortakları memnuniyetle karşılamaya devam etse de, bu yılın ocak ayında ortaya çıkan yeni “Büyük BRICS” durumundan sonra genişleme kararı daha temkinli bir şekilde alınacaktır. Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, bu yılın haziran ayında BRICS ülkelerinin “ezici bir çoğunlukla” yeni üyeleri “hazmetmek” amacıyla üyelerin genişlemesini geçici olarak askıya alma kararı aldığını açıkladı.
Kazan’da düzenlenen 2024 BRICS zirvesi sona erdi ve yeni değişimlerin ve dinamiklerin sinyallerini verdi. BRICS’in mekanizmanın etkin işleyişiyle istikrarlı bir rotayı nasıl sağlayabileceği üzerinde düşünmeye değer bir soru. Ancak zirvenin BRICS örgütünün gelişim sürecinde önemli bir toplantı olacağına şüphe yok. Özellikle de Küresel Güney’in büyük birlikteliği ve işbirliğinin önemli ve geniş kapsamlı bir tarihi etkisi olacağı kesindir.
