Çevirmenin notu: Aksa Tufanı ve devamında Gazze bombardımanın ardından Türkiye’nin meseleye dair tavrı epey oynaklık gösterdi. Şimdi, Hamas’a hakkında beyan edilen sözler ve İsrail’e dönük tepkiler, Ankara’nın ilk günlerdeki “tarafsız hakem” görüntüsünü yok etmiş görünüyor. Nitekim son dönemde İsrail ile başlatılan normalleşme sürecini de öyle.
İsrail-Hamas çatışması: Türk dış politikasında değişen söylemler ve jeopolitik etkileri
Hasan Selim Özertem
Valday Tartışma Kulübü
7 Kasım 2023
7 Ekim’de dünya Orta Doğu’da yeni bir bölgesel krize uyandı. İsrail’in savunmasını aşan Hamas militanları Gazze Şeridi’nden yüzlerce roket fırlatarak saldırıya geçti. Militanlar geri çekilmeden önce yüzlerce İsrailli öldürüldü ve onlarcası rehin alındı. Bu, Yom Kippur Savaşı’nın 50. yıldönümünde, İsrail’i yüksek teknolojili savunma tedbirlerine yaslanmışken hazırlıksız yakalayan sembolik bir saldırıydı. Bu, İsrail ulusu ve hükümeti açısından bir şok oldu ve uzun süredir sahip olduğu zarar görmezlik duygusunu zedeledi. Netanyahu hükümetinin tepkisi eşi benzeri görülmemişti. İsrail Hava Kuvvetleri Gazze’de bombardımanlara başladı ve sanki geride, kentsel alanları yıkıcı bir deprem vurmuş gibi moloz yığınları bıraktı. Bir milyondan fazla Arap sivil evlerini terk etmek zorunda kaldı ve durum hızla kötüleşerek insani bir krize dönüştü.
Çatışmanın patlak vermesinin ardından Ankara taraf tutmadan önce temkinli davrandı ve derhal ateşkes çağrısında bulundu. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, telefon diplomasisini kullanarak ve Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ı bölgedeki başkentlere göndererek proaktif bir şekilde diplomatik çözüm aradı. Ankara’nın mesajı netti; iki devletli bir çözüme ihtiyaç var ve uluslararası toplum ateşkes ve taraflar arasında rehine değişimi sonrasında siyasi bir çerçeve üzerinde çalışmalı. Ankara’nın tutumu, Türkiye’nin Filistin meselesinde on yıllardır sürdürdüğü geleneksel dış politikasını yansıtıyor. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın başında bulunduğu AK Parti yetkilileri, insani kriz ilk iki haftada derinleşirken İsrail’i ve Başbakan Binyamin Netanyahu’yu suçlamaktan kaçınmaya özen gösterdiler. Bunun yerine Cumhurbaşkanı Erdoğan, uçak gemileri Doğu Akdeniz’e yaklaşırken ABD ordusunun bölgedeki artan varlığını yüksek sesle sorguladı ve Refah sınırı üzerinden insani yardım gönderilmesine izin verilmesi çağrısında bulundu.
El Ehli hadisesi: Türkiye’nin değişen konumunda kilometre taşı
Ankara’nın tutumu, 17 Ekim’deki El Ehli Hastanesi hadisesinin ardından yavaş yavaş değişti. Roket patlaması onlarca sivilin hayatına mal oldu ve tıpkı diğer Müslüman ülkelerde olduğu gibi binlerce gösterici sokaklara döküldü ve İsrail’in Türkiye’deki diplomatik temsilciliklerinin önünde toplandı. Ayrıca, 2012 yılında NATO tarafından balistik füzelere karşı erken uyarı amacıyla kurulan Malatya’daki Kürecik Radar Üssü’nün önünde de protestocular toplandı.
Gazze Şeridi’nde derinleşen insani krize tepki olarak 17 Ekim’de yaşanan hadiseler kamuoyunun duyarlılığının altını çizdi. Yine de Türk hükümet yetkilileri, tarafsız bir tavır sergileyerek çatışmanın olası genişlemesini engellemek için proaktif diplomasi yürütmeye devam etti. Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, 21 Ekim’de Kahire’de düzenlenen Filistin Zirvesi’ne katılarak yeni bir bölgesel garanti mekanizması önerdi. Bu mekanizma, 1967 sınırlarına göre iki devletli çözüme dayalı bir barış sürecini destekleyecekti. Ancak Türkiye’de iç dinamikler değişmeye başladı ve siyasi partiler daha sert bir ton benimsedi. Sembolik tepkilerden biri de MHP’den geldi. MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli, 21 Ekim’de X hesabından yaptığı paylaşımda 24 saat içinde ateşkes ilan edilmesi çağrısında bulundu ve bunun dışında Türkiye’nin Gazze’deki sivillerin korunması için gerekli adımları atmasını talep etti. Bu mesajın ardından 24 Ekim’de MHP’ye seslenen Bahçeli, verilen sürenin dolduğunu ve Türkiye’nin her türlü senaryoya hazır olması ve kararlı bir şekilde hareket etmesi gerektiğini söyledi. Ardından Cumhurbaşkanı Erdoğan ile Cumhurbaşkanlığı Sarayı’nda bir araya geldi ve iki lider Gazze’deki mevcut durumu ele aldı.
25 Ekim’de AK Parti Grup Başkanvekillerine hitap eden Cumhurbaşkanı Erdoğan, krizin başladığı 7 Ekim’den bu yana kullandığı temkinli ve tarafsız üslubu bir kenara bıraktı. Cumhurbaşkanı Erdoğan konuşmasında İsrail devletine karşı önyargıları olmadığını, ancak sivillere yönelik ihlallere karşı olduğunu söyledi. İsrail’in hamlelerine değinen Cumhurbaşkanı, mevcut hükümetin bir devletten ziyade bir örgüt [devlet dışı aktör] gibi hareket ettiğini dile getirdi. Ayrıca, “Batı’nın Hamas’ı terör örgütü olarak tanımasına rağmen Hamas bir kurtuluş örgütü ve mücahitlerden oluşan bir örgüttür,” dedi.
AK Parti, 28 Ekim’de İstanbul’da 1,5 milyon kişinin katıldığı bir miting düzenledi. Bu miting sırasında Cumhurbaşkanı Erdoğan, İsrail’i bir savaş suçlusu olarak ilan etti. Dahası, Batı’yı Gazze’deki mevcut durumun başlıca sorumlusu olmakla suçladı. Erdoğan’ın yeni söylemi AK Parti’nin tutumundaki açık değişimi yansıtıyordu. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen, X hesabından yaptığı paylaşımda “Türkiye’den gelen vahim açıklamaları göz önünde bulundurarak, İsrail ile Türkiye arasındaki ilişkilerin yeniden değerlendirilmesi amacıyla diplomatik temsilcilerin geri dönmesi talimatını verdim,” ifadelerini kullandı.
Ankara’nın söylemsel değişiminin ardındaki dinamikler
Türkiye ile İsrail arasındaki ilişkiler 2021 yılında normalleşme sürecine girdi. Kudüs’ün 2017 yılında ABD tarafından İsrail’in başkenti olarak tanınmasının ardından diplomatik ilişkilerde yaşanan kopukluğun ardından İsrail Cumhurbaşkanı Ayzek Herzog’un Mart 2022’deki ziyareti ikili ilişkilerde yeni bir dönemin habercisi oldu. Bu ziyaret aynı zamanda Türkiye’nin BAE, Suudi Arabistan, Mısır, Suriye ve Ermenistan ile normalleşme çabalarına denk geldi. İsrail ile süreç, her iki tarafta da siyasi iradenin varlığıyla hızla ilerledi. İki ülke 2022 sonlarında büyükelçi atama kararı aldı, hatta enerji sektörü başta olmak üzere stratejik işbirliği imkânları dillendirilmeye başlanmıştı. Türkiye’nin 2010’lu yıllarda Doğu Akdeniz’de daralan hareket alanı düşünüldüğünde, bu gelişmeler Türk dış politikasında bir atılımın sinyallerini veriyordu. Eylül 2023’te BM Genel Kurulu sırasında Cumhurbaşkanı Erdoğan, Başbakan Netanyahu’yu New York’taki Türkevi’nde ağırladı ve taraflar Kasım 2023’te İsrail’de bir araya gelme konusunda anlaştı.
İlişkiler, 7 Ekim’deki Aksa Tufanı hadisesinin patlak vermesiyle birlikte bir ay içinde hızla kötüleşti. Erdoğan Tel Aviv ziyaretini iptal ettiğini açıkladı ve potansiyel enerji işbirliği bir kez daha tozlu raflara geri gönderildi. Mevcut durumun normalleşme sürecinde bir gerileme olduğu aşikâr.
Burada Filistin meselesinin İsrail-Türkiye ilişkilerinde on yılı aşkın bir süredir belirleyici bir rol oynadığını ve mevcut durumun da bir istisna olmadığını belirtmek gerek. İkili ilişkiler 2009 yılında Davos’ta yaşanan One Minute Krizi’nin ardından sert bir şekilde zedelenmiş ve 2010 yılında Mavi Marmara Filosu hadisesiyle dibe vurmuştu. Her iki hadise de İsrail’in Gazze’deki harekatları ve 2007’den bu yana uyguladığı abluka ile bağlantılıydı. Fakat Türkiye’nin İsrail’e yönelik tepkilerini analiz ederken ideolojik dinamikleri de anlamak önemli.
AK Parti, Millî Görüş Hareketi’nin bir uzantısı. Necmettin Erbakan liderliğindeki bu hareket on yıllar boyunca Müslüman Kardeşler ile yakın ilişkiler içinde oldu. Hamas’ın Müslüman Kardeşler ile ilişkileri düşünüldüğünde, 1990’larda bile Erbakan’ın Refah Partisi ile Hamas arasında bir diyalog olması şaşırtıcı değil. O zamanlar siyasi partiler arasında olan diyalog, 2002’de AK Parti hükümetinin iktidara gelmesiyle bir üst seviyeye taşındı. Hamas, Türkiye’nin Filistin politikasında El Fetih ile birlikte Türk devletinin önemli muhataplarından biri haline geldi. Filistin meselesi, 2000’li yılların ikinci yarısından itibaren giderek Türkiye’nin iç siyasetinin ayrılmaz bir parçası haline geldi. Arap halk hareketlerinin ardından Türkiye’de dış politika ile iç politika arasındaki çizgi bulanıklaştı ve Filistin meselesi, AK Parti’nin seçim kampanyalarının temel unsurlarından biri haline geldi. Bu durum toplumda Filistin meselesi konusunda daha fazla hassasiyet yarattı.
Dolayısıyla El Ehli hadisesinden sonra binlerce göstericinin İsrail’i protesto etmesi veya 28 Ekim’deki Filistin yanlısı mitinge milyonlarca insanın katılması şaşırtıcı değil. İsrail, Gazze’yi bombalamaya devam ettikçe ideolojik dinamiklerin ve iç siyasi faktörlerin AK Parti hükümetinin temkinli duruşunu zayıflattığı ve onu Hamas’ın yanında yer almaya ittiği söylenebilir.
Türkiye’nin çıkarlarına etkileri
Derinleşen insani kriz, başından beri Ankara’nın temel kaygılarından biri oldu. Ancak asıl endişe, Orta Doğu’daki çatışmanın yayılma etkisine ilişkin oldu. Türkiye, yakın çevresinde on yıllardır bölgesel krizlerle uğraşıyor. ABD’nin 1990’ların başında Irak’a müdahalesi ve ardından 2010’larda Suriye iç savaşı ile başlayan süreçte Türkiye, sürekli bir göç dalgası ile birlikte artan asimetrik tehditlerle karşı karşıya kaldı. İsrail’in kara harekâtından sonra çatışmanın bir vekalet savaşına dönüşmesi bölgedeki durumu daha da kötüleştirecektir. Bu riski azaltmak için Türkiye proaktif bir diplomasi izliyor. Fakat Ukrayna ihtilafındaki başarılı tarafsız tavrının aksine Ankara, tavrını hızla değiştirdi ve Hamas’a meyletti. Bu değişim Ankara’nın krizde arabulucu rolü oynama potansiyelini zayıflatıyor.
Şimdi, İsrail-Türkiye normalleşme sürecinde belirgin bir gerileme olduğu aşikâr. Türkiye şimdilik diplomatik ilişkilerin mevcut durumu hakkında herhangi bir açıklama yapmadı. Fakat son gelişmelerden sonra ilişkiler ciddi şekilde zarar gördü.
Her şeyden önce, ABD-Türkiye ilişkilerinde dinamikler pek de olumlu değil. 26 Ekim’de bir grup Kongre üyesi, Dışişleri Bakanı Anthony Blinken’a mektup göndererek “Hamas’ın faaliyetlerini destekleme ve kolaylaştırmadaki rolü nedeniyle Türkiye’yi sorumlu tutmak” için kararlı adımlar atmasını istedi. İlginçtir ki ABD, 27 Ekim’de Filistinli militan örgüt Hamas’a yönelik ikinci tur yaptırım kararı almış ve Hamas’ı destekledikleri iddiasıyla bir Türk gayrimenkul fonunun üç hissedarını listeye almıştı. Bu hamle, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın NATO’nun Vilnius zirvesinde söz verdiği gibi 23 Ekim’de İsveç’in NATO’ya katılım protokolünü göndermesinin ardından geldi. Ankara muhtemelen bu manevranın İsrail hükümetini sıkıştırmaya başlayan Batı’dan gelebilecek baskıyı hafifletmesini bekliyordu. Ancak ABD Kongresinde artan hoşnutsuzluk, özellikle İsveç’in NATO üyeliği de dahil olmak üzere daha geniş jeopolitik bağlamla iç içe geçmiş gibi görünen F-16 jet satışları konusunda Türkiye için potansiyel engellere işaret ediyor.
Arap ülkeleri ile İsrail arasındaki ilişkiler son derece önemli ve İbrahim Anlaşmaları ile başlatılan normalleşme, mevcut krizin uzaması halinde durma riskiyle karşı karşıya. Bu durum Körfez ülkeleri arasında dağınık bir odaklanmaya yol açtı. Böyle bir istikrarsızlık Ankara’nın Körfez’den mali destek ve yatırım alma çabalarını baltalama riski taşıyor ki bu da iktisadi stratejilerini ve mali piyasaları için hayati önem taşıyan fonların beklenen akışını etkileyebilir.
İsrail ile Hamas arasında süregelen çatışma karmaşık ve belirsizliklerle dolu olmaya devam ediyor. İsrail’in Hamas’ın askeri kabiliyetlerini ortadan kaldırma konusundaki kararlılığı belirgin ve sahadaki durum oldukça dinamik. Fakat İsrail’in çıkış stratejisi net değil ve bu da vekalet savaşı da dahil olmak üzere daha geniş bölgesel etkileri olabilecek uzun süreli bir çatışmaya ilişkin endişeleri artırıyor. Türkiye gelişmeleri yakından takip ediyor ancak Ankara’nın değişen tavrı ve değişen söylemi diplomatik düzeyde manevra alanını daraltıyor. Bunun siyasi ve iktisadi sonuçları olabilir. Dahası, çatışmanın daha büyük bir bölgesel krize dönüşmesi durumunda Ankara’nın tavrını yeniden değerlendirmesi ve yerleşik çıkarlarını korumak ve olası sonuçları hafifletmek için strateji geliştirmesi gerekebilir.
