Çin’in meydan okuması karşısında ABD’nin dünya hakimiyeti ciddi ölçüde sarsılırken geleneksel müttefikleri de yeni duruma uyum sağlamaya çalışıyor. Suudi Arabistan gibi bazı ülkeler bir yandan yükselen yeni güç ile ilişkilerini ivmelendirirken diğer yandan tüm dikkatini Çin’in yükselişini en azından frenlemeye odaklamış olan ABD’yi karşısına almamak için çeşitli manevralar yapıyor. Bu yeni durum bölgedeki varlığı büyük ölçüde ABD’ye bağlı İsrail için daha büyük bir çıkmaza işaret ediyor. İsrail için mazara şöyle; Çin ile mücadele edebilmek için gücünü Asya-Pasifik’e kaydıran ABD’nin, Orta Doğu’daki ağırlığı her geçen gün azalıyor. Buna karşın Çin, İsrail’in varoluşsal tehdit gördüğü İran da dahil bölge ülkeleriyle derin ilişkiler kuruyor. Yani İsrail güvenliği için vazgeçilmez gördüğü ancak bölgede gücü aşınan müttefiki ABD ile ağırlığı artan müttefikinin düşmanı Çin arasında bir denge tutturmaya çalışıyor.
Toplam olarak bakıldığında Çin ile iyi ilişkiler, İsrail’in yararına ancak ABD faktörü Tel Aviv’i frenliyor. Tıpkı Ukrayna savaşı nedeniyle Rusya ile iyi ilişkilerinin Transatlantik tarafından eleştiri yağmuruna tutulduğunda olduğu gibi…
Buna rağmen Çin görmezden gelinmesi imkânsız hale geldikçe İsrail içinde de daha çok tartışılıyor. Çin ile ilişkiler nasıl olmalı İsrailli politikacıların olduğu gibi entelektüellerinin de kafasını meşgul eden bir soru. Bu kapsamda İsrail’in yarı-resmi düşünce kuruluşu olan ve askeri bürokrasinin görüşlerini yansıtan Ulusal Güvenlik Çalışmaları Enstitüsü’nde (INSS) yayınlanan bir makale Çin’in küresel girişimlerine karşı İsrail’in nasıl bir tutum alması gerektiğini tartışıyor.
Dikkatinize sunuyoruz:
***
Xi Medeniyetinin Şafağı: Çin’in Yeni Küresel Girişimleri ve İsrail
Son iki yılda Çin lideri Xi Jinping üç küresel girişim açıkladı: Küresel Kalkınma İnisiyatifi (KKİ), Küresel Güvenlik İnisiyatifi (KGİ) ve Küresel Medeniyet İnisiyatifi (KMİ). Bunlar tam olarak ne, Kuşak ve Yol Girişimi’nden (KYG) ne gibi farklılıkları var ve İsrail Devleti için ne ifade ediyorlar?
Çin’in en üst düzey diplomatı Wang Yi, 10 Mart 2023’te İran ve Suudi Arabistan arasında imzalanan normalleşme anlaşmasına nezaret ettikten sonra “Bu barış için bir zaferdir” dedi. Wang, bu atılımın kredisinin Genel Sekreter Xi Jinping’in Küresel Güvenlik İnisiyatifi’ne (KGİ) verilmesi gerektiğini vurguladı. Aynı girişim Çin Dışişleri Bakanı Qin Gang tarafından Ukrayna savaşının çözümü için olası bir temel olarak ve 17 Nisan’da İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen ile yaptığı görüşmede İsrail-Filistin çatışmasının çözümü için de gündeme getirilmişti.
Son iki yılda başlatılan üç Çin girişimi, on yıldır Xi’nin dış politikasının en önemli parçası olan Kuşak ve Yol Girişimi’nin (KYG) önceliğine meydan okuyor.
Bunlardan ilki Xi’nin Eylül 2021’de BM Genel Kurulu’nda açıkladığı Küresel Kalkınma İnisiyatifi (KKİ). Küresel büyümenin Kovid-19’un gölgesinde yavaşlamasıyla birlikte bu girişimin amacı, BM 2030 Gündemi’nin 17 Sürdürülebilir Kalkınma Amacı’na (SKA) ulaşılmasında uluslararası topluma yardımcı olmak olarak açıklandı. Haziran 2022’de Çin, kendi öncülüğündeki mevcut kalkınma girişimlerini bir araya getirirken yeni araçlar ve kaynaklar ekleyerek 32 somut adımı (“çıktılar”) açıkladı. Bunlar arasında Pekin liderliğindeki üç milyar dolarlık Güney-Güney kalkınma fonuna bir milyar dolar eklenmesi ve Çin tarafından 100.000 işçinin eğitilmesi de yer alıyor.
İkincisi ise Nisan 2022’de başlatılan Küresel Güvenlik İşbirliği (KGİ). Bu girişim, “güvenliğin kalkınma için bir önkoşul, kalkınmanın da güvenliğin garantisi olduğu” şeklindeki Çinlileştirilmiş Marksist düşünceye dayanıyor. Geçen Şubat ayında, Ukrayna’daki savaşın birinci yıldönümünde yayınlanan KGİ Konsept Belgesi’nde Çin, ülkelerin egemenliğine saygı duyan ve “meşru güvenlik kaygılarını” ele alan “ortak, kapsamlı, işbirliğine dayalı ve sürdürülebilir” bir güvenlik çağrısında bulundu. Çinli liderler KGİ’nin BM Şartı’na uygun, anlaşmazlıkların barışçıl yollarla çözümüne riayet eden ve “geleneksel güvenlik” (savaş ve güç politikalarıyla ilgili alanlar) ve “geleneksel olmayan güvenlik” (iklim, ekonomi, siber ve salgın hastalıklar gibi) alanlarında dünya barışını koruyan “yeni” bir güvenlik konseptini desteklediğini savunuyor.
KKİ ve KGİ’ye Mart ayında eğitim, kültür ve değerler gibi “yumuşak güç” alanlarına odaklanan Küresel Medeniyet İnisiyatifi (KMİ) de katıldı. Çin Dışişleri Bakanına göre KMİ’nin amacı “farklı medeniyetler arasında birlik, uyum, karşılıklı saygı ve karşılıklı anlayışı” teşvik etmek ve “insanlığın ortak değerlerini” desteklemek.
Küresel girişimlerin Kuşak ve Yol Girişimi’nden farkı ne?
Kuşak ve Yol Girişimi bu Aralık ayında on yaşına basacak ve o zamana kadar 165 ülkede toplam trilyonlarca dolar değerini bulan yaklaşık 14.000 proje onun adıyla anılmış olacak. Ortaklarına sağladığı ekonomik katkılar ne olursa olsun, girişim son yıllarda yolsuzluk, şeffaflık eksikliği, çevreye ve işçi haklarına verdiği zararlar nedeniyle bir “imaj sorunu” yaşadı (Çin’in varlıklara el koymak için “borç tuzakları” kurduğu yönündeki yaygın iddia ise tamamen çürütüldü). Yerli ve yabancı finansman kısıtlamalarının yanı sıra proje sayısı ve G7, Avrupa Birliği, Hindistan ve Japonya’nın “rakip markaları” zorlukları daha da artırdı.
Kuşak ve Yol Girişimi’nin kökleri yüzyılın başlarına, Xi’nin iktidara gelmesinden on yıldan fazla bir süre öncesine, Çin’in sınır bölgelerindeki yerel kalkınma girişimlerine dayanıyor. Buna karşılık yeni girişimler Xi’ye ait ve tanımı gereği başından beri “küresel”. Kuşak ve Yol Girişimi’nin Çin merkezli “İpek Yolları”ndan farklı olarak, üst düzey bir Çinli diplomatın da ifade ettiği gibi, bu girişimler geniş bir uluslararası mutabakatın olduğu konuları destekliyor: “Kalkınma konusunda işbirliğine kim karşı çıkabilir ki?” Nitekim Nisan ayı itibariyle yüzün üzerinde ülke ve uluslararası kuruluşun desteğini alan Küresel Kalkınma İşbirliği’ne (KKİ), BM Genel Sekreteri de onay verdi ve merkezi New York’ta bulunan “KKİ Dostları Grubu”na 70’e yakın ülke katıldı.
69 yaşındaki Xi üçüncü dönemine girerken ve görünürde bir halefi yokken, girişimlere kişilik kültü kampanyası eşlik ediyor (parti devleti propagandası uygun bir şekilde “Xivilization” terimini icat etti). Amaçları, liderin ve başında bulunduğu partinin daimî iktidarını meşrulaştırmak, onu “insanlığın kaderini önemseyen” ve kalkınma, güvenlik, güven ve yönetişim alanlarındaki küresel “açıkları” tespit edebilen “büyük bir Marksist stratejist” olarak resmetmek. Ayrıca Çin’in Xi yönetimindeki dış politikasının düşük profilden “başarı için çabalamaya” doğru evrimini de gösteriyorlar. Bu aktivizm ya da “mücadele ruhu”, Xi’nin “yüzyılda görülmemiş büyük değişimler” sloganı ışığında teşvik edililiyor. Çin’in dünya ile bu kadar iç içe geçmiş olması ve bunun tersinin de geçerli olması nedeniyle, değişimlere yanıt vermek yeterli değil; Pekin “dünyanın merkezine yaklaşmalı” ve değişimlerin kendi çıkarları ve değerleriyle uyumlu olması için inisiyatifi ele almalı.
Son olarak, bu üç girişim Pekin’in “kendi yolunun doğruluğuna” olan samimi inancını gösteriyor. Kırk yıllık neredeyse çift haneli büyümenin ardından Çin, geri kalmış bir ülkeden ekonomik güç merkezine dönüştü. Xi’ye göre Çin’in yükselişi, ABD ve Batı’nın düşüşünü yansıtıyor ve “Çin modelinin” üstünlüğünü kanıtlıyor. KYG ile birlikte bu üç girişim, “Çin ulusunun gençleşmesini” ve Xi’nin “insanlığın ortak kaderi” vizyonunun gerçekleşmesini sağlayacak yeni bir dünya düzeninin – Batı sonrası bir dünya düzeninin – “planı” olarak hizmet ediyor:
- KKİ, önce bu yüksek mutabakat kavramını benimseyip sonra da dönüştürerek küresel kalkınmanın gündemini belirlemeyi amaçlıyor. Bu tür bir “kalkınma” altında egemen devletin çıkarları bireysel özgürlüklerin önüne geçecektir. Çin merkezli İpek Yolları’nın aksine, SKA’lar doğrultusunda çalışan KKİ’nin, BM himayesinde Çin’in öncülük ettiği, ABD’den bağımsız ve kendine özgü bir “KKİ Dostları Grubu” var. Bu durum KKİ’ye uluslararası meşruiyet kazandırıyor ve anti-liberal fikirlerini daha kabul edilebilir kılıyor. Örneğin, siber işbirliğine yaptığı vurgu, Çin’in “internet egemenliği” kisvesi altında yani atomize edilmiş, sansürlenmiş ve takip edilen küresel bir ağı güvence altına alıyor.
- KGİ’nin “yeni güvenlik konsepti” tanımı, ABD’nin başını çektiği “eski güvenlik konseptine” karşı bir antitez anlamına geliyor. Çin’e göre eski güvenlik konsepti sıfır toplamlı bir oyunu savunuyor, kamp çatışmalarını körüklüyor ve Soğuk Savaş zihniyetini besliyor. Gerçekte KGİ, Pekin’in tehdit olarak gördüğü NATO, Dörtlü, AUKUS ve G7 dahil olmak üzere ABD liderliğindeki güvenlik ittifakları ve ortaklıkları ağının meşruiyetini zayıflatmayı amaçlıyor. Örneğin KGİ Konsept Belgesi “yeni bir güvenlik mimarisi”, Pekin’de Orta Doğu güvenlik forumları düzenlenmesi ve İsrail-Filistin çatışması için “daha büyük, daha yetkili ve daha etkili bir uluslararası barış konferansı” toplanması çağrısında bulunuyor.
- Xi, KMİ’nin açılışında Çin kalkınma modelinin başarısının “modernleşme eşittir Batılılaşma mitini yıktığını” belirtti. ABD’nin bir “medeniyetler çatışmasını” körüklediğini, Çin’in ise “dünya medeniyetlerinin büyük bahçesinde tüm çiçeklerin açmasına” olanak sağlamak istediğini varsayıyor. Çin Dışişleri Bakanı’nın bu sözleri, Çinli bir liderin en son ne zaman “yüz çiçeğin açmasına izin vermek” istediğini hatırlatmalı. Bugün Çin, insan hakları ve demokrasi gibi evrensel değerlerin özünü egemen devletin emirlerine tabi olarak yeniden tanımlamak için sözde “insanlığın ortak değerleri” kültürel göreceliğini kullanıyor. Bunu yaparken de ihlal ettiği evrensel değerler adına “içişlerine müdahaleden” caydırmaya çalışıyor.
İsrail için çıkarımlar
Kuşak ve Yol Girişimi’nin aksine Çin bu üç girişim için de henüz net bir mekanizma, bütçe ya da zaman çizelgesi oluşturmuş değil. Çin’in İran ve Suudi Arabistan arasındaki arabuluculuğuna gelince, bu girişimin KGİ ile ancak sonradan ilişkilendirildiği anlaşılıyor; tıpkı Kuşak ve Yol Girişimi şemsiyesinin daha önce başlamış olan gelişigüzel bir dizi projeyi bir araya getirmesi gibi. Ancak bu üç girişim sadece retorik olarak görülmemeli. Projelerinin çoğu kâğıt üzerinde kalsa bile, Çin’in dış politikasında merkezde yer almaları İsrail’in bu projelerin gelişiminden haberdar olmasını ve izlemesini gerektiriyor.
Xi Jinping, Kasım 2021’de Cumhurbaşkanı Isaac Herzog ile yaptığı görüşmede İsrail’i “KKİ’de aktif rol almaya” davet etti. (Batı) Kudüs henüz bu üç girişime yanıt vermedi ya da resmi bir tavır almadı. Ancak bunu yaparsa ya da üst düzey İsrailli yetkililer açıkça destek verirse, bunu benimseyen liberalizm karşıtı ülkeler kervanına katılarak Çin’e bir propaganda zaferi kazandırmış olacak. İsrail katılır ve daha sonra çekilmek zorunda kalırsa Pekin ile ilişkileri zarar görür. Buna karşılık, 2019’da KYG’ye katılan tek G7 ülkesi olan İtalya şimdi bir çıkış yolu arıyor ve bu süreçte Çin ile ikili ilişkilerini bozuyor. Aynı zamanda girişimlere açıkça karşı çıkmak da fazla çatışmacı olarak algılanır. Bu nedenle İsrail’in çıkarı KKİ’ye katılmak ya da genel bir destek ifade etmekten ziyade ekonomi, dış politika ve güvenlik hususlarını dengeleyerek Çin ile kalkınma alanında proje bazında işbirliğini sürdürmektir.
Buna karşın KGİ, ABD liderliğindeki güvenlik çerçevelerini zayıflatmayı amaçlıyor. Orta Doğu’da İbrahim Anlaşmaları’nın ve I2U2’nin (2022’de başlatılan ve İsrail, ABD, Hindistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nden oluşan mini bir gruplaşma) gelişimini tehlikeye atabilir. Dahası, Pekin’in dogmatik bir şekilde Filistinliler lehine önyargılı olduğu ve İran’a rejimin hayatta kalmasını sağlamak için ekonomik bir cankurtaran olduğu ve uluslararası meşruiyet ve teknolojik çözümler sağladığı göz önüne alındığında KGİ’ye destek İsrail’in stratejik çıkarlarına aykırı.
Güvenlik kaygılarının yanı sıra, İsrail’in desteği normatif düzeyde de yanlış yönlendirilmiş olacak. KMİ’nin BM Şartı’na verdiği belirtilen destek, Çin’in, Pekin ve Moskova’nın “NATO yayılmacılığına” bir yanıt olarak gerekçelendirdiği, şartın en korkunç ihlali olan Rusya’nın Ukrayna’yı işgalini kınamayı reddetmesi için bir sis perdesi sağlıyor. Benzer şekilde, Çin’in KMİ kapsamında “medeniyetler arası diyalog ve işbirliği” yolunu açan iyi niyetler, insan hakları, haysiyet ve baskıya karşı özgürlüğü destekleyen evrensel değerleri aşındırıyor ve İsrail gibi ülkelerin üzerine kurulduğu liberal demokrasilerin temelini reddediyor.
Nasıl ki bir sözleşmeyi iyice okumadan imzalamak tavsiye edilmiyorsa İsrail de Çin’in yeni girişimlerini içeriğini ve sonuçlarını dikkatlice incelemeden benimsememeli.
