Dünya siyaseti yeni bir aşamaya giriyor ve uzmanlar bunun ne anlama gelebileceği konusunda farklı fikirler tartışıyor. Bazıları bunun tarihin sonu, küreselleşmenin yükselişi, devletler arası geleneksel rekabetin geri dönüşü veya kabilecilik ve milliyetçilik nedeniyle devletlerin çöküşü olabileceğini düşünüyor. Bu teoriler, gelişen gerçekliğin farklı yönlerini yansıtmakta ve mevcut küresel siyasi manzaraya kapsamlı bir bakış sunmaktadır.
Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 2023 yılında Dünya Siyasi Partiler Yüksek Düzeyli Toplantısı’nda Küresel Medeniyet Girişimi’ni (GCI) önerdi. Xi Jinping’in 2021 ve 2022 yıllarında sırasıyla Küresel Kalkınma Girişimi ve Küresel Güvenlik Girişimi’ni başlatmasının ardından bu girişim, Pekin’in dünyaya yönelik önemli bir kamu teklifi olarak öne çıkıyor. Çin’in kolektif eyleme dayalı bir dünya düzeni önerisinin üçüncü sütunu olan GCI, Çin’in küresel iş birliği ve kültürel çeşitliliğe olan sarsılmaz bağlılığını vurgulamaktadır.
Medeniyetler Çatışması Teorisi
GCI, medeniyetlerin kaçınılmaz çatışmalarını veya egemenliğini öngören teorilere kesin bir karşıtlık oluşturur. Bu tür teorilerin önde gelen savunucularından biri olan Samuel P. Huntington, 1996 yılında yayımlanan “Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden İnşası” adlı kitabında, dini ve kültürel kimliğin Soğuk Savaş sonrası dönemde çatışma yaratacağını öne sürmüştü. Ancak, GCI dünyayı kültürel çatışmalara mahkûm olarak değil, karşılıklı anlayış ve iş birliği için bir fırsat olarak gören yeni bir perspektif sunarak geleneksel görüşlerden önemli bir ayrılık göstermektedir.
Huntington’a göre, medeniyetler çatışması dünya tarihinde kaçınılmazdır. Erken dönem dünya tarihi öncelikle kralların, ulusların ve ideolojilerin mücadelesiyle ilişkilendirilirken, dünya siyaseti yeni bir aşamaya girmiştir. Huntington’ın teorisinde, Batı dışı medeniyetler artık sömürülen varlıklar değil, Batı normlarını takip eden önemli oyuncular haline gelmiştir. Ancak, bu varsayımların geçerli olmadığı artık açıktır. Örneğin, küresel Güney’deki birçok ülke, Batı merkezli ittifaklara katılmak yerine, BRICS+ veya Şanghay İşbirliği Örgütü gibi çerçeveler içinde birleşmeyi tercih etmektedir.
Küresel Medeniyet Girişimi’nin Özeti
Medeniyetler çatışması teorisinden farklı olarak, GCI ideolojisi tamamen farklı ilkeler üzerine kuruludur; yani medeniyetler arasında eşitlik, diyalog, kapsayıcılık ve karşılıklı zenginleşme fikirleri. Bu ilkeler, kültürel değişimlerin ve farklılıklar ile benzerliklerin öğrenilmesinin önemini vurgular ve GCI’nın sunduğu karşılıklı zenginleşme ve barış içinde bir arada yaşama potansiyeline olan merak ve ilgiyi uyandırır.
GCI’nın önemi, dünya genelinde zorlukların ve krizlerin artması ve Soğuk Savaş zihniyetinin yeniden canlanması bağlamında ortaya çıkmaktadır. Ekonomik ve insani iş birliği yerine, saldırgan jeopolitik sloganlar ve ideolojik araçlar saldırgan bir söylemle yeniden canlanmıştır. Devletler karşı karşıya gelerek çatışmaya mı girecek yoksa halklarının refahı için birlikte mi çalışacaklar? Hikâye ileri mi gidecek yoksa geri mi? İnsanlık, medeniyetler arasındaki farklılıklarla barışçıl bir şekilde başa çıkıp çıkamayacağına bağlı olarak çok şey değişecektir.
GCI’nın ardındaki fikir, farklı medeniyetlerin kendi güçlü yönlerini benimseyerek birlikte ilerlemeyi başarması gerektiğidir. Bu girişimin ruhu içinde, dünya düzeninin ve insanlığın geleceğiyle ilgili küresel sorunların çözülmesi için sistematik çalışmalar yapılmalıdır. Bilimsel, kültürel ve insani değişimler ve karşılıklı öğrenme, insan toplumunun ilerlemesi için itici güç haline gelmelidir. GCI’nın temel konsepti, medeniyetlerin çeşitliliğine saygı gösterilmesini, insanlığın ortak değerlerinin savunulmasını, medeniyetlerin mirası ve yenilikçiliğinin önemini vurgulamayı ve uluslararası halklar arası değişim ve iş birliğini teşvik etmeyi içermektedir.
Büyük İpek Yolu’nun Tarihi
Büyük İpek Yolu’nun tarihi, Orta Çağ’da farklı medeniyetler arasındaki etkileşimlerin etkisini vurgulayan büyüleyici bir geçmişe sahiptir. MS 800 ile 1200 yılları arasında, İpek Yolu Orta Asya’nın hızla yükselmesini sağladı ve bölge, ticaret ve ekonomik büyüme, şehirlerinin büyüklüğü ve karmaşıklığı, sanatın gelişimi ve bilgi alanlarında dünya lideri konumundaydı. Bu dönemde, matematik, astronomi, coğrafya, jeoloji ve tıp gibi alanlarda birçok entelektüel önemli başarılar elde etti. Bu bilginler, cebir adını verdikleri hesaplamalarla Dünya’nın çapını büyük bir doğrulukla hesapladılar, modern tıbbın temelini oluşturan kitaplar yazdılar ve dünyanın en güzel şiirlerinden bazılarını ürettiler.
Bu gelişme, farklı kültürlerin büyük kişilikleriyle tanışmaları ve deneyimlerini, bilgilerini, düşüncelerini ve fikirlerini paylaşmaları sonucunda ortaya çıktı. Orta Asya’nın konumu, Çin, Hindistan, Rusya, Avrupa ve Batı Asya ile doğrudan ticaret ve kültürel bağlantıları kolaylaştırdı. Frederick Starr’ın belirttiği gibi, “Tarihte nadiren bu kadar etkileyici bir grup bilim insanı aynı zamanda ve aynı yerde bulunmuştur.”
Yüzyıllar boyunca, Büyük İpek Yolu, Akdeniz, Hint ve Ganj Vadileri, Dicle ve Fırat Nehirleri ile Sarı ve Yangtze Nehirleri’ndeki farklı medeniyetleri birbirine bağlayan önemli bir kültürel ve bilimsel değişim kanalı olmuştur. Farklı milletlerden, ırklardan ve dinlerden insanları bir araya getirmiştir; Yunanlılar, Romalılar, Çinliler, Babilliler ve Hintliler, ayrıca İslam, Hristiyanlık, Budizm ve diğer dinlerin takipçileri de dâhil.
Kurulmuş İpek Yolu güzergâhları, Avrasya kıtası medeniyetleri arasındaki bağları güçlendirdiği, Doğu ve Batı kültürleri arasındaki değişim ve karşılıklı öğrenmeyi teşvik ettiği ve bölgesel gelişme ve refahı desteklediği için “Büyük” olmuştur. Barış ve iş birliği, açıklık ve kapsayıcılık, karşılıklı eğitim ve kültürel zenginleşme ile karakterize edilen İpek Yolu ruhunu yaratmıştır.
Yeni Tarih: Kuşak ve Yol Girişimi
Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 11 yıl önce Kuşak ve Yol Girişimi’ni (BRI) tanıttı. Bu girişim, farklı etnik gruplardan, dini inançlardan ve kültürel geçmişlerden gelen insanların barış ve refahı birlikte gerçekleştirmesi için İpek Yolu ruhunu canlandırmayı amaçlamaktadır. Bu girişim, siyasi güven, ekonomik entegrasyon ve kapsayıcılık ile karakterize edilen bir topluluk inşa etmek için bir platform sunmaktadır.
Büyük İpek Yolu gibi, BRI’nin de ortak ülkelerin büyümesine katkıda bulunması beklenmektedir. Dünya Bankası’na göre, BRI’nin ticaret akışlarını %4.1 artırma ve küresel ticaret maliyetlerini %1.1 ila %2.2 arasında azaltma potansiyeli vardır. Girişim ayrıca, Doğu Asya ve Pasifik’teki gelişmekte olan ülkelerin GSYİH’sını %2.6 ila %3.9 artırması öngörülmektedir. Altyapının iyileştirilmesi yoluyla, BRI küresel ticaretin önündeki engelleri kaldırmaya yardımcı olacak ve geniş çapta faydalar sağlayacaktır. 2040 yılına kadar BRI’nin küresel GSYİH’yi yıllık 7.1 trilyon dolar artırabileceği tahmin edilmektedir.
150’den fazla ülke ve uluslararası örgüt, BRI’ye katılmıştır ve bu, onu uluslararası iş birliği için en büyük platform haline getirmiştir. GCI önerisi, BRI’ye katılan ülkeler arasındaki iş birliğine de yeni bir boyut katacak ve ülkeler arasındaki ekonomik ve insani değişimleri daha verimli hale getirecektir. Kültürel ve film festivalleri, tarihi eser sergileri ve diğer etkinlikler düzenleyerek, ortak ülkeler arasındaki dostluk köprüleri güçlendirilecek, kültürel değişim ve karşılıklı zenginleşme teşvik edilecektir.
GCI’nin Çağdaş Değeri
GCI fikrinin, Çin tarihinin derinliklerinden organik olarak ortaya çıktığı söylenebilir, çünkü 5000 yılı aşkın sürekli tarih boyunca gelişen Çin medeniyeti, ülkenin çeşitli kültürel manzarasının birleştirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Bugün Çin, 56 etnik grubun çeşitlilik içinde birleştiği tek bir çok uluslu ülkedir. Bu birlik, ulusal birliğin her zaman ülkenin temel çıkarlarının merkezinde yer aldığını ve güçlü ve birleşik bir devletin, tüm halkın refahının temelini oluşturduğunu belirlemektedir.
Çin medeniyetinin kapsayıcılığı, çeşitli dini inançların uyum içinde varlığı ve Çin kültürünün diğer medeniyetlere olan açıklığı ile örneklenmektedir. Küresel Kalkınma Girişimi, Küresel Güvenlik Girişimi ve Küresel Medeniyet Girişimi, ortak refah ve kültürel değişim ve karşılıklı öğrenmeyi teşvik eder. Çin milletinin ortaya çıkışı, farklı halkları ve kültürleri birleştirirken, onların çeşitliliklerine ve farklılıklarına saygı göstererek ulus inşası süreci olarak ortaya çıkmıştır.
Eski bir Çin atasözü şöyle der: “Başkalarıyla değiş tokuş yapmayan bir kişi cahil ve bilgisiz kalacaktır.” Farklı kültürlerden insanlar arasındaki aktif ilişkiler, güven oluşturabilir, engelleri kırabilir, dostlukları güçlendirebilir ve nihayetinde dünyayı daha iyi hale getirebilir. Farklı geçmişlerden gelen insanlar etkileşime girdiğinde, yeni bir kültüre dalabilir, yeni bir dil öğrenebilir veya fikir alışverişinde bulunabilirler. Bu ilişkiler genellikle karşılıklı anlayış, saygı ve ortak çıkarlar temelinde güçlü ortaklıklarla sonuçlanır.
Örneğin, eski Doğu ve Batı felsefi düşüncelerinin oluşumu ve gelişimi, erken insan uygarlıkları arasındaki etkileşim ve entegrasyon olmadan mümkün olmazdı. Konfüçyüs’ün “büyük uyum dünyası” ile Platon’un “Cumhuriyet”i arasındaki benzerlik tesadüfi değildir, tarihi bir zorunluluktur.
Dünya, değişim ve çalkantılarla dolu tehlikeli bir döneme girmiştir. Medeniyetler çatışması teorilerinin yeniden canlanmasıyla, uluslararası bilimsel ve kültürel değişimler ve iş birliği büyük zorluklarla karşı karşıya kalmaktadır. Bu bağlamda, küresel medeniyet diyalogları ve iş birliği ağları inşa etmek daha da önemli ve acil hale gelmektedir.
“İnsan toplumu tarafından yaratılan tüm medeniyetler parlaktır. Her ülkenin modernleşme hamlesi bu medeniyetlerden güç alır ve bu medeniyetler, modernleşme çabalarına özgün bir nitelik kazandırır” diyen Başkan Xi Jinping, ülkeleri modernleşme için çeşitli yolları keşfetmeye çağırdı.
GCI, ulusların tarihlerini ve geleneklerini onurlandırmanın önemini vurgular. Bunlar, sosyal ve ekonomik ilerlemenin önünde engel olarak görülmemeli, modernleşmenin itici güçleri olarak değerlendirilmelidir. Bu yaklaşım, kimliklerinden gurur duyan ve küreselleşen bir dünyada benzersizliklerini koruma konusunda endişeli olan uluslara hitap eder. Tarih, gelenek ve yenilik arasında, kendini koruma ve modernleşme arasında bir denge bulmanın zor olduğunu göstermiştir. Modernleşme süreçleri farklı yerlerde kaçınılmaz ve küresel olmakla birlikte tamamen farklı biçimler alabilir.
Medeniyetlerin modernleşmesi ve çeşitlenmesi, insan haklarını ihlal etmenin, çevreye zarar vermenin veya sorumlu yönetim standartlarını göz ardı etmenin bahanesi olarak kullanılmamalıdır. Farklı medeniyetler arasındaki ilişkilerde, bir grup her şeyi bilen öğretmenler olarak hareket etmemeli, diğer grup ise itaatkâr bir şekilde takip etmemelidir. Bunun yerine, herkes birbirinden öğrenmeye ve modernleşme ve gelişme sürecinde birbirini desteklemeye çalışmalıdır. GCI, karşılıklı güven, karşılıklı öğrenme ve karşılıklı yardımlaşmanın nasıl daha da geliştirilmesi gerektiğine dair rehberlik eder.
Sonuç
GCI, medeniyetler arasındaki farklılıkların dezavantaj olarak görülmemesi gerektiğini vurgular. Aksine, medeniyetlerin farklılıkları insanlığın daha güçlü, yaratıcı ve dayanıklı olmasını sağlayan bir zenginliktir. Bu nedenle, bu çeşitliliği korumalı ve geliştirmeliyiz. Herhangi bir medeniyetin homojenleştirilmesi, insanlığın çeşitliliğini azaltır ve bu da kaçınılmaz olarak küresel riskleri ve belirsizlikleri artırır. Kültürel, etnik, bölgesel, ulusal ve dini kimliklerin yeniden canlanması, küreselleşme ve dünya düzeninin homojenleşmesi eğilimine karşı ulusların doğal bir tepkisidir.
Djoomart Otorbaev, Kırgız Cumhuriyeti’nin eski Başbakanı, Pekin Normal Üniversitesi Kuşak ve Yol Okulu’nda profesör ve “Yeni Büyük Oyun’un Gölgesinde Orta Asya’nın Ekonomik Yeniden Doğuşu” (Routledge 2023) adlı kitabın yazarıdır.
