Mesud Pezeşkiyan, iki ay önce ne kendisinin ne de siyasi dostlarının ve rakiplerinin böyle bir günün geleceğini hayal dahi edemeyeceği bir durumda, bugün İran’ın 14. dönem cumhurbaşkanı olarak görülüyor. Pezeşkiyan, daha önce İran İslam Şura Meclisi’nde Tebriz halkının beş dönem temsilciliğini ve Mohammad Hatemi hükümeti döneminde bir dönem Sağlık Bakanlığı görevini yapmış biri olarak, her zaman İslami eğilimleri olan bir reformist olarak bilinmiştir. Ahlaki olarak mütevazı bir bireydir ve Tebriz halkı onu, milletvekili olduğu dönemde, sıradan bir vatandaş gibi sokaklarda yürürken defalarca görmüştür. Bu ahlaki özelliği, söylev ve konuşmalarında önemli bir etki yaratmış, seçmenlerin dikkatini çekmesine neden olmuştur. Ayrıca, seçim tartışmalarında reformcu söylemle beraber Kuran ayetleri ve Hz. Ali’nin hadislerine vurgu yapması da İran halkının ilgisini çekmiştir.
Ahmedinejad’dan sonra Pezeşkiyan, İran’ın en beklenmedik cumhurbaşkanı olarak görülmelidir. İlginçtir ki, siyasi olarak Ahmedinejad’ın karşı kampında yer almasına rağmen, dikkatleri üzerine çekme nedenleri, Ahmedinejad’ın ani yükselişine neden olan nedenlerle aynıdır. Pezeşkiyan da klasik politikacıların konuşma tarzına bağlı kalmaz, beklenmedik davranışlar sergiler; tanınmış bir politikacının karşısında sert çıkabilirken, hemen ardından küçük bir kız çocuğunun veya yaşlı bir köylünün yanında duygusal davranışlar sergileyebilir. Giyim tarzı, klasik politikacılara benzemez ve Ahmedinejad gibi resmi takım elbiseleri ile pek hoş ilişkisi yok. Ahmedinejad’ın cumhurbaşkanlığındaki gibi, birkaç hafta öncesine kadar kimse onun cumhurbaşkanı olmasını beklemiyordu, özellikle de üç yıl önce İran Anayasa Koruyucular Konseyi tarafından cumhurbaşkanlığı adaylığının reddedilmesi göz önüne alındığında, birçok kişi onun seçim sahnesine girmesini beklemiyordu.
Pezeşkiyan’ın zaferinin nedenleri
Pezeşkiyan’ın zaferi, İran’daki yönetim sisteminde değişim ve reform talebi ve umutları olarak anlaşılabilir. Pezeşkiyan, seçim kampanyası sırasında pratik olarak mevcut durumu eleştirmekten başka bir şey yapmadı, bu da siyasi rakipleri tarafından “her zaman eleştiren taksi şoförlerine” benzetilmesine ve “her zaman memnuniyetsiz amca” olarak adlandırılmasına neden oldu. Aslında, Pezeşkiyan’ın zaferinin ana nedeni, ülkenin mevcut durumundan duyduğu memnuniyetsizliği ifade etmesidir ve bu, önemli bir kısmın duygularını ve inançlarını temsil edebilmiştir. Bu siyasi strateji, seçimlerin ikinci turundan önceki son televizyondaki tartışmada tamamen ortaya çıkmış oldu. Bu tartışmada, “aşağılamanın, ayrımcılığın ve yaptırımların kapsamını kısaltmak için geldim” deyip hükümetin “duyulmayan sesleri duymasını” istediğini söyledi. “Anlaşma ve milli uzlaşma ile tüm mağdurların ve dışlanmışların sözcüsü ve takipçisi olmak için geldim” diyen Pezeşkiyan mevcut durumdan duyduğu memnuniyetsizliği vurgularken, yönetim yapısında bir değişim umudu olmaya çalıştı.
Pezeşkiyan’ın kampanya dönemindeki eleştirileri üç ana başlık altında toplanabilir:
- Ülkede uzman görüşlerine dikkat edilmemesi ve bilim odaklı yönetim yöntemlerinden uzaklaşılma.
- Sosyal adalet ve dengeli kalkınma idealinden uzaklaşılması, -ki bunlar İran İslam Devrimi’nin ana hedeflerinden biriydi.
- Ülkedeki mali ve idari yolsuzluk ve idari reformlara dikkat edilmemesi.
Pezeşkiyan, bu eleştiriler doğrultusunda, merkez karşısında çevrenin temsilcisi olacağı ve birkaç on yıl boyunca oluşturulan yapısal ayrımcılıkları ülkenin yoksul bölgeleri, fakir tabakalar ve sosyal hakları daha az dikkate alınan gruplar lehine değiştireceği vaadinde bulundu. Onun önemli vaatlerinden bazıları şunlardır: yolsuzluklarla mücadele, ekonomik büyüme koşullarının yaratılması, ülkede yatırım için uygun ortamın oluşturulması, sağlık sisteminin reformu ve tıbbi hizmetlerin kalitesinin artırılması, kamu eğitim hizmetlerinin reformu ve yükseltilmesi, çevresel sorunlara dikkat edilmesi, kadın haklarına odaklanılması ve yaşam tarzlarına yönelik baskılara karşı mücadele edilmesi, ülkede internet durumunun iyileştirilmesi ve küresel platformların filtreleme politikasının ciddi olarak gözden geçirilmesi. Dış politikada ise, Batı ile gerilimin azaltılabileceğini savunan Pezeşkiyan, İran’ın Batı ile düşük düzeydeki ilişkilerinin Doğu ile ilişkilerinde de önemli avantajlar ve faydalar elde edememesine yol açtığını düşünüyor.
Pezeşkiyan’ın zaferi kimin yenilgisi anlamına geliyor?
Bu seçimde Pezeşkiyan’ın zaferi, iki grubun yenilgisi anlamına geliyor: rejimi destekleyen muhafazakarlar ve rejimin radikal muhalifleri. Rejim içindeki muhafazakarlar, seçim kurumuna olan güvenin azalmasıyla, muhafazakarların iktidara gelmesi için seçim mekanizmalarının kullanılmasından yanadır ve ülkede ekonomik, sosyal ve siyasi krizlerin varlığını temelden reddederler. Onlara göre, güçlü bir muhafazakar cumhurbaşkanı tüm sorunları çözebilir.
Rejimin radikal muhalifleri ise, rejimi devirmek suretiyle değişim talep ederler ve hatta şiddet ve dış müdahaleyi bile içeren her türlü yolla rejimin düşürülmesini isterler. Bu grup, son iki hafta içinde Avrupa’daki İran konsoloslukları önünde protesto düzenleyerek seçim kurumuna karşı slogan atmış, cumhuriyet yerine monarşinin geri gelmesini istemiştir ve bu seçimde, şiddetli davranışları, siyasi nezaketten yoksun tavırları ve en önemlisi demokratik ve insancıl bir siyasi söylem sunamamaları nedeniyle önemli bir yenilgi almıştır.
Pezeşkiyan, bu iki grubun karşısında, rejim içinde kademeli ve adım adım reformlar yapmak isteyen memnuniyetsiz ama umutlu bir akımın sembolüdür. Bu açıdan, Pezeşkiyan’ın zaferi, hükümetinin kabul edilebilir bir performans sergilemesi şartıyla, memnuniyetsiz kitlelerin rejimle daha fazla işbirliği yapmasını sağlayabilir ve aşırı grupları etkisiz hale getirebilir.
Pezeşkiyan’ın gelecek hükümeti
Pezeşkiyan, samimi bir kişilik ve özgün bir söylemle memnuniyetsizlikleri ifade etmede başarılı olsa da, pratik stratejiler sunmada ve özellikle gelecekteki hükümeti için merkezi bir söylem geliştirmede başarısız olmuştur. Rafsancani’nin hükümeti kalkınma, Hatemi’nin hükümeti sivil özgürlükler ve Ahmedinejad’ın hükümeti adalet üzerine odaklanırken, Pezeşkiyan, İbrahim Reisi gibi, gelecekteki hükümeti için tutarlı bir söylem sunamamıştır. Bu eksiklik, hükümetinde dağınık eylemler ve sistemsiz davranışlar riskini artırabilir.
Seçim tartışmaları sırasında Pezeşkiyan, tüm konuları uzmanlara havale ederek, bilimsel uzmanların görüşlerine uyacağını vurguladı. Bu nedenle, zaferle hükümetin kurulması arasındaki bu dönemde, gelecekteki hükümetinin durumu hakkında net ve tutarlı bir fikir söylemek oldukça zor. Dolayısıyla Pezeşkiyan hükümetinde ülkenin siyasi rotası, hükümetin önemli bölümlerinin, özellikle Birinci Başkan Yardımcısı, ekonomi politikaları, dış politika ve kültürel politika ekiplerinin seçimi ve bileşimine bağlıdır.
Reformistlerin beklentilerinin aksine, bazı işaretler, Pezeşkiyan’ın hükümetinin yönetimini mutedil güçlerin alacağını ve hatta rakip siyasi güçlerden bile yararlanılabileceğini göstermektedir. Bu yaklaşım, çok zor olmakla birlikte ve hükümet içinde reformistlerin iç çatışmalarına neden olacak olsa da, ülkeyi siyasi güçlerin ortamında bir yenilenmeye yönlendirebilir.
Pezeşkiyan’ın önündeki zorluklar
Mesud Pezeşkiyan, İran’ın seçilmiş cumhurbaşkanı olarak yaptığı ilk konuşmada, gerçekleştiremeyeceği hiçbir vaatte bulunmadığını vurgulasa da, önünde çok zor günler olduğunu söylemek mümkündür. Hükümetinin ilk yıllarında karşılaşacağı en önemli sorunları aşağıdaki gibi özetlemek mümkün: hükümet içindeki siyasi güçlerin uyumsuzluğu, reformistlerin siyasi taleplerinin fazlalığı, muhafazakar meclisin reformist bir hükümete karşı engellemeleri, askeriyenin reformistlere karşı olan güvensizliği, Pezeşkiyan hükümetinin sosyal baskıların azaltılmasına karşı çıkan güç merkezlerine karşı yeterli olmaması, Batı’nın İran hükümetine baskıları ve bir reformist hükümetin başarısını engellemek için işbirliği yapmamaları (Ruhani hükümetinde olduğu gibi), Trump’ın Amerika’da tekrar başa gelmesi durumunda İran’a yönelik yaptırımların artma olasılığı, İsrail rejiminin Lübnan’a yönelik saldırgan eylemlerinin artmasıyla bölgede savaş krizinin başlaması, ve NATO ile Rusya arasındaki belirsiz gerilim durumu nedeniyle küresel bir krizin doğma olasılığı.
