Çevirmenin notu: Rus petrolüne tavan fiyat koyan ve Rusya’dan ithalatı yasaklayan Avrupa, petrol talebinin dörtte birini karşılayacak başka tedarikçiler bulmak zorunda ki bu da ha deyince olmuyor; pratikte bu, Avrupa’da petrol kıtlığının gelmekte olduğu anlamına geliyor. AB’nin yeni tedarikçiler bulması mümkün ama bu kısa vadede olmayacak. Bu adımla birlikte piyasalarda petrolün fiyatı da yükseliyor/yükselecek ve her halükârda AB’de petrol kıtlığı yaşanacak. Ancak AB ve G7’nin Rus petrolüne tavan fiyat uygulama kararı, Rus petrol tedarikçilerini de darboğaza sokacak. Enerji piyasası analisti ve enerji ve iklim politikalarına odaklı BiznesAlert.pl portalının yayın yönetmeni olan Wojciech Jakóbik, tavan fiyatın ve Polonya’ya değen kısmını değerlendirmiş.
Polonya’nın Rus petrolüne vedası zorlukların sonu değil başlangıcı
Wojciech Jakóbik — Notes from Poland
10 Mart 2023
İlan edildiği gibi Rus petrolünü tümüyle terk eden Polonya değildi, bundan ziyade muslukları kapatan — belki de sonsuza kadar — Kremlin’di. Fakat Rusya’dan enerji bağımsızlığını güvence altına almak bir son değil, Polonya pazarında yeni zorlukların başlangıcı.
Polonya petrolünü nereden alıyor?
Şimdiye dek Polonya, ham petrol ithalatını iki ana güzergâh üzerinden yapıyordu; Rusya’dan Belarus üzerinden Polonya’ya uzanan Druja boru hattı [Polonya’nın payı 50 milyon ton petrol] ve Pomeranya ham petrol boru hattı [25 milyon ton] ile Gdańsk [10,7 milyon ton işleme kapasitesiyle] ve Płock rafinerilerine [16,3 milyon ton] bağlanan Gdańsk’taki Naftoport terminali [yıllık 40 milyon ton işleme kapasitesine sahip].
Polonya’ya yapılan teslimatlarda Rus petrolünün oranı 2012’de yüzde 95,5, 2021’de yüzde 63,1 ve 2022’de yaklaşık yüzde 60 oldu. 2022’nin şubat ayı verilerine göre Polonya, PKN Orlen ve Tatneft arasında 2024 yılı sonuna kadar geçerli olan sözleşme kapsamında petrolünün yaklaşık yüzde 10’unu Rusya’dan ithal etmeye devam etti.
Diğer tedarikçi ülkeler arasında Suudi Arabistan, ABD, Kazakistan, Nijerya ve Norveç bulunuyor. Suudi Arabistan, pazarın yaklaşık yüzde 20’sine sahip olmasıyla bunlar arasında en büyük paya sahip. Devlete ait enerji devi PKN Orlen, Lotos ile birleşmesinin ardından Polonya’ya petrol ithalatından sorumlu tek şirket.
Polonya neden hala Rus petrolünü terk etmiyor?
2022’nin mart ayında Başbakan Mateusz Morawiecki, Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesine tepki olarak Polonya’nın yıl sonuna kadar Rus petrolünü tamamen terk edeceği taahhüdünü vermişti. Bu hedefe ulaşılamadı.
Avrupa Birliği, 5 Aralık 2022’de Rusya’dan petrol ithalatına ambargo koyarken bu ambargo, deniz yoluyla nakliyatı kapsıyor. Polonya ile Almanya’nın Drujba boru hattını yaptırımlara dahil etme çabaları başarılı olmadı zira Ukrayna üzerinden geçen güney hattı Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Macaristan’ı besliyor. Bu ülkeler, 2024 yılına kadar Rus petrolünü terk edemeyeceklerini savunarak ambargoya karşı çıktılar.
Bu durum, Unipetrol şirketi aracılığıyla Çek Cumhuriyeti’ndeki rafinerileri idare eden PKN Orlen’in de o zamana dek Rusya’da petrol tedarikini durdurmayacağı anlamına geliyor. Rusya’dan ithalatın 2024’ten evvel durması, Polonya’nın komşu ortağının yakıt sıkıntısı çekmesi anlamına gelebilir ve muhtemelen başka kaynaklardan demiryolu ve karayolu teslimatlarına ihtiyaç duyulur.
Ayrıca Rusya’dan ham petrol ithal etmeye devam edecek olan Macaristan’ın MOL şirketi gibi diğer petrol şirketlerine rekabet avantajı sağlamak da dahil başka maliyetleri de beraberinde getirir.
Bu tür sorunlar, PKN Orlen gibi halka açık bir şirketin iş hedefleri ile şirketin en büyük hissedarı olan devletin enerji güvenliği politikasının öncelikleri arasındaki gerilimin yansıması.
Rusya petrol musluğunu kendisi kapatıyor
Ancak Avrupa Birliği — G7 ve Avustralya ile birlikte — ambargoya tabi olmayan Rus petrolü ithalatı için tavan fiyat koydu.
Bu, ithalata yönelik tam ambargo konusunda uzlaşı sağlanamaması nedeniyle Rusya’nın petrol satışlarından elde ettiği geliri kısıtlamanın bir yolu. Rus şirketleri buna riayet etmezse nakliyeleri sigortalanmayacak ve müşterilere ulaşamayacak.
Rusya, bu yaptırımlara kendi karşı yaptırımlarıyla yanıt verdi. Bu ay yürürlüğe girecek yasayla Devlet Başkanı Vladimir Putin, hükümetin tavan fiyat uygulayan müşterilere tedariki durdurmasına karar verdi. Bununla birlikte Polonyalı firmaların tavan fiyata uymalarını ve bunun neticesine Rusya’dan petrol ithalatından mahrum kalmalarını bekleyebiliriz.
Belki de bu yüzden 26 Şubat’ta Tatneft’in Rusya’dan Polonya’ya petrol sevkiyatını durdurduğu açıklandı. Haberin yayımlandığı tarihte Rusların bu hamlesine dair petrol boru hattı işletmecisi Transneft’in, tedarikçi Tatneft’in Polonya’ya sevkiyat için Rusya’daki Drujba boru hattına erişim ücretini ödemediğini belirtmesi dışında resmi bir açıklama yapılmadı.
Polonya’nın yakıt ithal eden tüm firmalara üç aylık tedarik için yeterli stok biriktirme zorunluluğu getirdiğini vurgulamakta fayda var. Bu yasa, Rusya’nın ham petrolü kirletmesi nedeniyle Drujba boru hattının 49 gün boyunca durdurulduğu ve pratikte, Polonya tarafının henüz tazminat almadığı 2019’daki “kirli petrol krizi” sırasında test edilmişti. Polonya Rus petrolünün tamamen kesilmesine hazır.
Bununla beraber Kazakistan petrolü yaklaşık bir tarihte Rusya’daki Drujba üzerinden Almanya’ya akmaya başlayacaktı. Rusların enerjiyi bir kez daha siyasi amaçlarla kullanmak ve Polonya ile Almanya’nın arasını açmak için kasıtlı olarak karmaşa tohumları ektiği ihtimalini göz önünde bulundurmamız gerek.
Polonya, Rosneft’in hisselerinin geçen yıldan 13 Mart 2023’e kadar Alman hükümetinin kontrolüne geçen Schwedt rafinerisinin akıbetine dair müzakereleri tamamlamak üzere. Polonya, Naftoport terminali üzerinden Rusya’dan yapılmayan ithalatlara izin vermeden evvel Rusya’nın bu tesisten defedilmesini bekliyor. Ruslar rafineriden çıkarıldıktan sonra Orlen’in rafinerinin hissedarlarından biri olacağına dair spekülasyonlar artıyor.
Petrol sektöründe Rusya ile ayrılık ve akaryakıt piyasası
Ham petrol, benzin ve dizel yakıt en yaygın olanları olmak üzere çeşitli petrol ürünlerinin üretiminde kullanılıyor. Bunların fiyatı, ekonominin rekabet gücünü belirliyor. Fakat bu, yalnızca petrol arzının güvenliğine ve borsa fiyatlarına bağlı değil.
Ayrıca ürünü tedarik eden rafinerilerin işleme kapasitesinden etkilenen yakıt tedariki de önemli. 2022 yılında Polonya rafinerileri neredeyse tam kapasiteyle çalışarak çeşitli ham petrol türlerini işlemişti.
PKN Orlen’in geçen yıl enerji krizinin yükselttiği fiyatlar nedeniyle kaydettiği rekor gelir [talih kuşu kârı olarak nitelendirilen], satın alınan Rus Ural karışımı ham petrol ile piyasa durumuna bağlı olarak makul bir marjla satılan rafineri ürünleri arasındaki fiyat farkından da kaynaklanmıştı.
Bu durum, pandeminin neden olduğu üretim kesintileri ve Avrupa’da enerji dönüşümü beklentisiyle rafinaj kapasitesinin azaltılmasının yanı sıra kıtanın batısında halihazırda görülebilen yakıt talebindeki düşüş göz önüne alındığında zordu.
Fakat bu olgular, Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesiyle daha da arttı ve Polonya da dahil Batı’dan hammadde tedariki ile desteklenen savaş nedeniyle yakıt talepleri yükseldi. İşgalden önce düşen rafinaj kapasitesi, işgalin hemen ardından bir gecede daha da lazım hale geldi. Bu zorluk benzin istasyonlarındaki yakıt fiyatlarını artırdı.
Polonya’da petrol ve yakıt piyasası şeffaf mı?
Polonya’daki benzin istasyonlarında fiyatların artmasının nedenleri arasında petrol arzının çeşitlendirilmesine hız verme zaruretinin yanı sıra 5 Şubat 2023 tarihinden bu yana Rusya’dan gelen petrol ürünlerine uygulanan ambargo da yer alıyor.
Bazıları, ambargo yürürlüğe girmeden önce stok biriktirmek amacıyla Rusya’dan alımlarını en üst düzeye çıkaran diğer pek çok Avrupalı şirketin aksine PKN Orlen’in Rusya’dan bu tür ürünlerin ithalatını 2022 ilkbaharı gibi erken bir tarihte tek başına bıraktığını belirtmek önemli.
Bu konudaki resmi verilere Sınai Kalkınma Teşkilatı ve Enerji Piyasası Kurumu’ndan ulaşılabilmekle birlikte, erişimin ücretli olması şeffaflığı ve bu konudaki analizleri olumsuz etkiliyor.
Bu durum, Orlen’in Polonya’daki benzin istasyonlarında diğer ülkelerdeki fiyatlara uymayan fiyatlar nedeniyle eleştirilmesini ve firmanın bu suçlamaları reddedişini doğru bir şekilde değerlendirmeyi daha da zorlaştırdı.
Polonya’nın petrol ve yakıt sektörü reformu
Polonya piyasasının Rus petrolünü terk etmesi sürecine Avrupa Birliği’nin diğer bölgelerindeki enerji ve doğalgaz piyasaları örnek alınarak petrol altyapısının kullanımı ve piyasa işlemlerine ilişkin bilgilerin kamuoyuna sunulması yoluyla sektörün şeffaflığının arttırılması eşlik etmeli.
Bunun yanı sıra PKN Orlen’in yönetiminde, Orlen ve Lotos’un birleşmesi ve PGNiG’nin devralınması ile ilgili yeniden yapılanmayı takiben mevcut olanların yerini alacak olan, kuruluş içinde tedarik güvenliğini sağlayacak zaruri araçlar üzerinde Polonya devletinin kontrolünü sürdürmesine olanak tanıyacak bir reforma ihtiyaç var.
Borsada faaliyet gösteren ve aynı zamanda tüzüğünde enerji güvenliğini gözetme yükümlülüğüne ilişkin hüküm yer alan ikinci şirket örneğini takip etmekte fayda var. Uç bir örnek de yüzde 100’ü devlet hazinesine ait olan petrol sevkiyat altyapısı işletmecisi PERN. PKN Orlen gibi anonim bir şirket bu tür hükümlere sahip değil ve dolayısıyla güvenliği sağlamakla yükümlü değil.
Dolayısıyla bu endişe yönetim kurulunun iradesine bağlı. Bugün var ama yarın olmayabilir. Polonya hükümeti tarafından ithalat güvenliğini resmi olarak teminat altına almak için uygulanan geçici çözüm, Polonya’nın petrol ve akaryakıta dönük enerji politikasının uygulama beyanı olan 20 Temmuz 2022 tarihli anlaşma.
Bunun daha fazla çeşitlilik ve Rusya’dan bağımsızlık getirmesi ve piyasayı daha güçlü hale getirmesi bekleniyor. Ama bu yasal olarak bağlayıcı bir deklarasyon değil. Netice olarak Rus petrol ve yakıtlarını terk ettikten sonra bile ithalat güvenliğini sağlamak için PKN Orlen-Lotos birleşmesinden sonra piyasayı yeniden düzenlemek gerekli olacak.
Orlen’in kamulaştırılmasından, ilgili varlıkların etkin devlet kontrolü altındaki bir şirkete devredilmesine kadar gündemde olan bir dizi çözüm mevcut.
Bu reform da tıpkı birleşme gibi, Ukrayna’daki savaştan kaynaklanan belirsizliğin yanı sıra eğilimlerin doğrusal tahminini zorlaştıran küresel piyasa aksaklıkları koşullarında gerçekleşecek. Rus petrolünü terk etmek Polonya piyasasındaki zorlukların sonu değil, sadece başlangıcı.
