SSCB’de Alman imtiyazları – 1

Olga Morozova, tarih doktoru, profesör

 Olga Morozova İç Savaş ve sonrası güney Rusya tarihinde uzmanlaşmış bir tarihçi. Rusçası yayına hazırlanmakta olan çok uzun bir makalesini Harici için özetlememize izin verdi. Makale, Türkiye’de genellikle az bilinen bir dönemi ve sonuçlarını ele alıyor: Sovyet Rusya’da tarımda makineleşme için Alman şirketlerine verilen imtiyazlar ve bunun sonuçları. Türkiye’de okurun ilgisini dört açıdan çekecektir. Birincisi, sanayileşme ve kolektivizasyon döneminde alabildiğine sert tedbirlere alabildiğine esnek tedbirlerin eşlik ettiğini gösteriyor. İkincisi, aynı dönem Türkiye’de de yabancı imtiyazları tartışması çokça yapılmış ancak genellikle daha az başarılı sonuçlar alınmıştı. Üçüncüsü: Sovyetler Birliği’nde NEP ve sonrasında verilen yabancı imtiyazları sanayi alanında kısmen başarılı olmuştur; tarım ise gelişmesini neredeyse tamamen Sovyet bilimsel, örgütsel ve idari çabasına borçludur. Dördüncüsü, günümüz şartlarında Rusya’da benzer imtiyazların verilmesi beklenebilir; sermaye birikiminin ve özellikle teknolojik yeterliliğin sağlanması ihtiyacı, azami verimlilik ölçüsünde devlet garantili imtiyazlara kapı açabilir.

Rusçadan çeviren: Hazal Yalın

Manıç imtiyazında Rheinmetall buharlı pulluğu, 1925.

20’nci yüzyıl başında dünyada tarım, sanayinin başarılarını takip ederek toprağın iyileştirilmesi, tohum seçimi ve hayvancılık alanında bilimsel bilgiye dayanan ve makineleşme temelinde sektörel bir yoğunlaşma modeli arıyordu. Alınan tedbirler sektöre büyük yatırımlar gerektiriyordu. Sovyet hükümeti millileştirilmiş arazileri yabancılara açarken ülkeye döviz yatırımları ve ileri tarım teknolojilerinin girmesini, sözleşme süresi bittikten sonra da örnek işletmelere sahip olmayı bekliyordu. En uzun imtiyazlar Kuzey Kafkasya krayında Drusag (Deutsch-Russishe Saatbau Aktien Gesellshaft) ve çelik konserni Krupp tarafından kurulan Manıç’a (Manych) verilmişti. İlki söz konusu olduğunda üretim tohumculuk niteliği taşıyacaktı. İkincisi ise hububat ağırlıklı tarla tarımına yoğunlaşıyordu.

İşbirliği çatışmalıydı. İki taraf da beklediği sonuçlara (SSCB açısından teknolojiye dayanan işletmeler, Almanlar açısından da yüksek gelir) ulaşamadı.

Bu makale, Rusya Federasyonu Devlet Arşivi (GARF) R-8350 fonunda bulunan belgelere dayanmaktadır.

Manıç ve Drusag imtiyazlarında kültür tarımı seviyesi

Krupp temsilcileri Salskiy okruguna araziyi görmeye stepin yaban otlarıyla örtülü olduğu baharda geldiler ve 1923 yazında araziyi ekspertizden geçirmeden tarla işlerine giriştiler. Arazi ağırdı, bakir kara topraktı. Getirdikleri makineler bu arazide sık sık bozuluyordu. İlk tasarımları Almanya için karakteristik olan hafif toprağa göre yapılmıştı. Ağır traktörler baharda karların erimesiyle balçığa saplanıyor, çok fazla yakıt harcıyordu.

Manıç idaresi arızaları toprak kalitesiyle ilişkilendiriyordu. Devlet adına imtiyazın faaliyetlerini denetleyen hükümet müfettişliğinin görüşüne göre ise mesele getirilen araçlardaydı. Bunlar 1923’teki hiper enflasyon sırasında paralarını kurtarmak için tarım araçları da dâhil her şeyi satın alan tüccarlardan alınmıştı. Bu tüccarlar, 1924’te varılan istikrardan sonra bunları satışa çıkarmışlardı.

Alman araçlarıyla çalışmanın zararına olduğunu gören imtiyaz sahibi öküz arabalarıyla çalışan köylüleri gözüne kestirdi. Müfettişlik protesto ediyordu ama yönetim, işlenen alanın yüzde 40’ının Alman tarımında kabul edilmiş normlara tamamen uygun olduğunu açıklıyordu. Gerçekten de Almanya’da el emeğinin geniş şekilde kullanılması, tarım işçilerinin emeğinin ucuz olmasıyla ilişkiliydi. Toprak sahipleri makineleri kullanmamayı tercih ediyorlardı çünkü ülkedeki büyük makine parkı daha savaş zamanından beri ödenmemiş kredi borçları altındaydı.

Drusag’da da aynı durum vardı. İmtiyaz ancak 1930’da makineli pullukları katarak araç parkını büyüttü. Ama bu araçların da uygun olmadığı düşünülüyordu. Buharlı pulluklar toprağı çok derin sürüyor, bu da güneyin şartlarında toprağın kurumasına yol açıyordu. Bunları kullanmanın maliyeti yüksekti; dahası, nadasın ardından traktörle çalışmak da mümkün olmuyordu, çünkü bunlar yumuşamış toprağa saplanıyordu.

İlk yıllarda tohum bölgenin yerlisi köylülerden alınıyor ve kalite bakımından fark etmiyordu. Alman tohumu başarılı sonuç vermiyordu.

İmtiyazı Sovyet toprak bilimciler ve ziraat mühendisleri de birkaç defa ziyaret etmişlerdi. Zor bir bölge olduğunu biliyorlardı ama verimli kılabilecek tedbirler öneriyorlardı; bunlar arasında ekimde bilimsel rotasyon ve kuraklığa dayanıklı kültür ürünleri ve çeşitlerinin seçimi de vardı.

Almanlar aslında arkaik üçlü ekime devam ediyorlardı: kış, bahar ve nadas. Almanlar, köylülerin apaçık gördüğü hataları da yapıyordu. Hükümet müfettişliği imtiyaz idaresine mütemadiyen hatalarını gösteriyordu: nadasa bırakılmamış tarlalara, bazen de doğrudan yeni hasat edilmiş ilkbahar mahsullerinin üzerine kış mahsullerinin ekilmesi; toprağı işlemeden sürüm yapılması; sürümün ilkbaharda ve geç yapılması, hububatın geç toplanması, ölü kış mahsullerinin ilkbaharda yeniden ekilmesi, kış ekiminin gecikmesi (bu, fidelerin kök salamadan ölmesine neden oluyordu), az nadas, ekim rotasyonunun yanlış yapılması. Mahsul için toprağın tıraşlanmasının önemini devamlı gözardı ediyorlardı. Oysa bu, humuslu ve balçıklı toprak için çok önemliydi. Böylece tohumun üzeri örtülmüyor ve don tutup yanıyor ya da sıcakta kuruyordu. Tarlayı da yaban otları kaplıyordu.

Doğru ekim sırasının önemini gözardı etmelerinin sebebi arazi etüt çalışmaları için büyük masraf gerekmesi, uzun bir kültür listesinden tür seçilmesi gereği; araziye pazar değeri taşımayan kültür ekildiğinde ortaya çıkan mali kayıplardı. Sonuçta imtiyazlardaki hasat oranı sovhozların gerisinde kalıyor, ama köylü işletmelerindekinden çoğu zaman daha yüksek oluyordu.

Bu arada müstakil köylüler kendi 3-6 hektarlık küçük arazilerinde hububat, sebze ve meracılığı birleştirerek 11-12 çeşit ürün rotasyonu yapıyordu. Bölge deney istasyonlarındaki uzmanların önerileriyle ağır toprağın kalitesi iyileşiyordu. Kray tarım idaresi, Sovyet uzmanı V. R. Vilyams’ın çim ekim rotasyonu yöntemini uygulamak için çaba sarf ediyordu. Bu sistem, uzun yıllar yaşayan otların ekilmesiyle toprağın iyileştirilmesine dayanıyordu. Bu sayede 1930’ların sonlarına doğru hasat oranlarında istikrar artmıştı.

İmtiyazların ilk yöneticilerinin tarım alanında uzmanlığı yoktu. Drusag’ın ilk idarecisi K. K. Dedler önce muhasebeci sonra motosiklet bayisi olarak çalışmıştı. Manıç’ın ilk idarecisi P. O. Klette ise topçu albayıydı. Ancak sonraları uzmanlar da ortaya çıktı. Dolayısıyla bölgeye tarım teknolojilerinin uygulanması çabasının gösterilmemesinin nedeni profesyonel kadroların yetersizliği değil yönetimin bu yöndeki kararıydı.

Anlaşma gereği Alman imtiyaz sahiplerinin Sovyet hükümetine kira bedelini ödemesi gerekiyordu. Ancak işletmenin sadece zarar getirdiği iddiasıyla bundan devamlı kaçınıyorlardı. Bu yüzden Alman imtiyazlarının mali yönünün de incelenmesi gerekiyordu.

Manıç’ın Alman müdürü Paul-Otto Klette ve ekibi.

İmtiyaz işletmelerinde mali gelişmeler: sabit sermaye oluşumu

Manıç. İmtiyazın sabit sermayesi iki tip yatırımdan oluşuyordu: Almanya’da envanter alımı ve büyük çaplı inşaatlar. Araçlar SSCB’ye ithal edilirken gümrük resimlerinden muaf tutuluyordu. Bunların bilanço değerleri beyan usulüyle belirleniyor, fatura beyan edilmiyor, bu da satın alınan emtia şirketin Almanya’daki baş ofisi tarafından alındığından bütün belgelerin orada tutuluyor olduğu şeklinde açıklanıyordu.

İmtiyazdaki sabit sermaye inşaatının kapsamı imtiyaz bölgesinde halihazırda inşaat malzemesi (kum, kil, kireçtaşı) bulunuyor olmasıyla açıklanıyordu. İşletme müdürlüğü, taş ocaklarını ve kireç ocaklarını aktif olarak kullanmaya başlamış, işletme binalarının inşaatını yapıyor ve bunun için malzeme ticareti de yürütüyordu. Bu gelir ise sözleşmede öngörülmemişti ve kira bedelinin ödenmesinde hesaba katılmıyordu. İş bittikten sonra tesisin bedeli “göz kararı” belirleniyor ve sabit sermaye kaleminden bilançoya ekleniyordu. Ancak hükümet müfettişliği veya Baş İmtiyazlar Komisyonu bu rakamların doğruluğunu sorgulamaya kalktığında imtiyaz idaresi kesinlikle doğru olduğunda ısrar ediyordu.

Drusag. Anlaşma, Alman Tohum Tüccarları Birliği ile imzalanmıştı. Aslında, eski baron V. P. Şteyngel’in Hutorok adlı malikânesini imtiyaz olarak almayı planlıyorlardı. Burada ileri tarım-sanayi teknikleri uygulanıyordu. İlk ziyarette Almanlara eşlik eden Sovyet görevlileri Almanların halihazırda kurulu bir işletmeyi kiralamak istediğini fark etmişlerdi.

Dönemin önemli isimlerinden büyük sanayici Hugo Stinnes sermayenin yarısını koymaya hazırdı. Ama Stinnes’in 10 Nisan 1924’teki ölümünden sonra mirasçıları ortaklıktan vazgeçtiler. 1925’te hisselerin sadece yüzde 40’ı satılmış, geri kalanı ise alıcı bulamamıştı. Savaşı kazanan ülkelere tazminat ödemekte olan Almanya’nın içinde bulunduğu durum yüzünden buradan mali destek de gelmiyordu. İşletmenin acilen paraya ihtiyacı vardı. Drusag imtiyaz yönetimi SSCB Devlet Bankası’na kredi başvurusunda bulundu. Ret cevabı aldı. Ama Sovyet kurumları arasındaki iletişim eksikliği yüzünden Tarım Halk Komiserliği’nden kredinin onaylandığına dair bir mektup almayı başardılar. Bakanlık, imtiyazın bir dizi Sovyet kuruluşundan yarım milyondan çok altın ruble temin edebileceğini bildiriyordu. Bu paranın nereye harcandığı ve bir kısmının olsun imtiyazın yurtdışından araç alımındaki borçlarını kapatmak için kullanılıp kullanılmadığı meçhuldür.

İmtiyaz, ödemelerini geciktiriyordu. Baş İmtiyazlar Komisyonu imtiyazın tasfiyesine girişmeye hazırdı, zira yabancı sermaye çekme görevi, bu temel görev hayata geçmemişti. Ama Bağımsız Prusya Devleti’nin (Freistaat Preußen) devlet ve iş âleminden kuruluşları imtiyazı savunmak için harekete geçtiler ve işletmenin korunmasından yana olduklarını bildirdiler. İmtiyazın Sovyet bankalarına borçlarını ve faiz ödemeleri de karşıladılar. Alman kreditörleri ise herhalde onların baskısı altında şirketin toplam borcunun yüzde 15’inin ödenmesi karşılığında kalanı silmeyi kabul etti.

Alman araştırmacı M. Schiller, Drusag’ın 1929’dan itibaren devlet imtiyazı haline geldiğini yazar; ama aslında 1926’dan beri bunun işaretleri vardı. 1929’dan sonraki Sovyet belgelerinde de imtiyazın devlet sermayesiyle kurulduğu belirtilir. Sübvansiyonların kaynağının Doğu Prusya’nın büyük toprak sahiplerine Osthilfe (1929-1933) fonundan sağlanan mali destek programı olduğu kabul edilebilir. Bu sayede müktesebat çiğnenerek imtiyaz işletmelerine kaynak aktarılabiliyordu.