Beyaz Saray’ın hasta adamı Biden’ın seçim tartışmalarındaki oldukça zayıf performansı, Demokratların cephesindeki belirsizlikler ve Trump’a yönelik suikast olayı, tüm dünyayı Amerikan başkanlık seçimlerinin yaklaşmasıyla birlikte Trump’ı yeniden Beyaz Saray’da görmeye hazırlıklı olmaya yöneltti. Dünyanın dört bir yanındaki siyasi analistler, artık her iki adaya ilişkin olasılıkları değerlendirmek yerine, Trump’ın geri dönmesi durumunda uluslararası ilişkilerin geleceğine ilişkin farklı dosyalarda olası senaryoları ele alıyorlar. Bu durum Trump’ın geri dönüş konusunun ciddiyetini bizlere göstermektedir.
Bu konu elbette İran ve yeni Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan’ın da dikkatini çekti ve şu anda Tahran’da Trump’ın geri dönüşünün Pezeşkiyan hükümetinin siyasi geleceği, İran’ın ulusal güvenliği, ülke ekonomisinin gidişatı ve bölgesel güvenlik üzerindeki olası etkileri konuşulmaya başlandı.
Bu tartışmaların Tahran’daki mevcut hükümet için önemini seçim tartışmalarında görmek mümkündü. Bu tartışmalarda Trump’ın adı çeşitli taraflarca sıkça dile getirildi ve aslında Trump’ın eylemleri, ona verilen tepkiler ve onun yeniden iktidara gelme olasılığı, birkaç hafta önceki İran başkanlık seçimlerinde adayların ve onların taraftarlarının ilgisini çeken konulardan biri oldu.
Trump’ın İran ve Pezeşkiyan hükümeti üzerindeki etkilerinden bahsetmeden önce, Tahran ve Trump’ın birbirine karşı olan geçmişine ve bu geçmişin kollektif bellekteki yerine değinmek gerekir. Trump, İran kamuoyunda, İran halkına zarar vermek ve İran hükümetine baskı yapmak amacıyla maksimum baskı ve tam teşekküllü bir ekonomik savaşın hatıralarının canlanması anlamına gelir. (Bu durum İran sinemasına da yansımıştır. Örneğin Leyla’nın Kardeşleri filmi, Trump’ın ekonomik baskı politikalarının İran’ın sıradan halkının hayatı üzerindeki etkilerini yansıtmaktadır.)
Trump, ilk başkanlık döneminde (2017 – 2021), rejim değişikliği istemediğini belirtmesine rağmen İran İslam Cumhuriyeti’ni “haydut rejim” olarak nitelendirmiştir. İran, ABD ve diğer beş dünya gücü arasında 2015 yılında müzakere edilip sonuçlanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı’na (KOEP) yönelik sürekli eleştirilerde bulunmuş ve nihayetinde 2018 yılı Mayıs ayında ABD’nin KOEP’ten çekildiğini açıklamıştır. Bu eylemi, tüm ekonomik ve siyasi stratejilerini nükleer meselenin çözülmesi ve ilgili yaptırımların kaldırılmasına dayandıran Hasan Ruhani hükümeti için inanılmaz bir şok ve darbe olmuştu. Nükleer anlaşmadan çekildikten sonra, Trump yönetimi İran’a karşı ekonomik yaptırımlar yoluyla “maksimum baskı” politikası uyguladı. Trump, daha önce, 2017’nin Ağustos ayında Amerika’nın Düşmanlarıyla Yaptırımlar Yoluyla Mücadele Yasası’nı imzalayarak İran’a karşı birçok yeni yaptırım uygulamıştı, ancak maksimum baskı politikasıyla birlikte İran hükümetine ve halkına yönelik benzeri görülmemiş sayıda ekonomik yaptırım uygulamaya başlamıştır ki bu yaptırımların sayısı binleri bulmaktadır.
Ekonomik baskının yanı sıra, Trump’ın talimatıyla Ocak 2020’de Bağdat Uluslararası Havalimanı’nda General Kasım Süleymani’ye yönelik gerçekleştirilen suikast, İran halkının Trump hakkında hatırladığı diğer trajik olaylardan biridir. Bu terörist eylem, Amerika’nın resmi hükümeti tarafından üçüncü bir ülkeye resmi bir ziyarette bulunan İran İslam Cumhuriyeti’nin resmi bir güvenlik ve askeri yetkilisine karşı gerçekleştirilmiştir ve hukuki yönlerinin ötesinde, Amerika ile İran arasındaki en şiddetli gerilim seviyesini yaratmıştır. İran, Amerika’nın bu terörist eylemine yanıt olarak Irak’taki Ayn el-Esad hava üssüne füze saldırısı düzenlemiş ve bu, İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana uluslararası ilişkiler tarihinde kaydedilen önemli bir eylem olmuştur.
Tüm bu olaylar, Trump hakkında İran kamuoyunda çok olumsuz bir algı yaratmıştır ve İran siyasetinde var olan “Trump fobisini” göstermektedir. Trump ve yardımcısı, J. D. Vance’nın son haftalardaki anti-İran açıklamaları İran medyasında yine dikkat çekmiştir. Tahran’da ve belki de tüm Orta Doğu ülkelerinde, yani Trump’ın ve İran’ın karşılıklı politikalarından etkilenebilecek ülkeler arasında en önemli soru, İran ve Trump’ın gelecekteki ilişkilerine yönelik olası senaryoların ne olduğudur?
Her şeyden önce, İran ve Trump arasındaki geçmiş ilişkilerin karanlık ve hoş olmayan yönlerine rağmen, İran’da hükümet değişikliği, Orta Doğu’nun jeopolitik durumunun değişmesi, Avrupa’nın güvenlik düzeninin değişmesi, Çin’in dünya çapındaki ekonomik ve güvenlik davranışlarının değişmesi ve en önemlisi Amerika’nın iç durumu gibi gelişmeler, geçmişe dayalı kesin bir hüküm vermemizi zorlaştırmaktadır.
İyimser senaryo: Krizlerin dondurulması
Eğer Trump ve Tahran arasında gelecekteki ilişkilere iyimser bakmayı tercih edersek, o zaman şu noktalara işaret edebiliriz: Batı’ya açık olan bir reformist cumhurbaşkanının varlığı gelişmeleri olumlu etkileyebilecek önemli bir etkendir. Pezeşkiyan’ın yaptığı ilk eylemlerden birinin karşılıklı saygıya dayalı olarak tüm dünya ülkeleriyle ilişki kurma hazırlığını ilan eden İngilizce bir makale yayınlamak olması bu bağlamda dikkat çekici. Nitekim Pezeşkşiyan’ın açık tavrı Trump’ın İran karşıtı eylemlerinin meşruiyetini sorgulatacaktır. Trump’ın Rusya ve Ukrayna savaşı konusunda Avrupa Birliği ile yaşadığı anlaşmazlıklar ile birlikte, İran da onların arasında bir başka anlaşmazlık konusu olacaktır. Ayrıca, Trump’ın ilk başkanlık döneminde İran’ın bölgesel gücünü sınırlama umuduyla onun anti-İran eylemlerine olumlu yaklaşan önemli Orta Doğu ülkeleri, şimdi İran’a farklı bir yaklaşım sergiliyorlar ve bölgede gerilimi azaltmaya çalışıyorlar. Bu da Trump’ı anti-İran politikasını yeniden gözden geçirmeye yönlendirebilir.
Trump’ın İran’a karşı askeri seçeneği dışındaki seçeneklerin hepsi tükenmiştir ve bu da İran’ı daha hazırlıklı hale getirmiştir. Aslında Trump, İran ekonomisini felç etmek için tüm planlarını uygulamıştır ve şimdi sadece uluslararası sularda İran tankerlerine fiziksel saldırılar gibi eylemler dışında İran’a ciddi bir darbe vuracak başka bir aracı yoktur. Bu arada İran, tüm yaptırım mekanizmalarına karşı etkili alternatifler geliştirmiş, yaptırımları aşma koşullarını daha ustaca sağlamış ve ekonomik dayanıklılığı artırmıştır. Bu, yaptırımların İran’ın ekonomik altyapısını zayıflatması gerçeğini göz ardı etmek anlamına gelmez, ancak Amerika’nın ekonomik darbelerinin İran’ı felç etme yeteneği olmadığını ve İran’ın şimdi olası darbelere karşı daha güçlü bir konumda olduğunu göstermektedir.
Bugün İran nükleer açıdan da geri dönüşü olmayan bir aşamadadır. 2018 yılında İran sınırlı bir nükleer programa sahipti ve KOEP kapsamında sadece %3.67 oranında uranyum zenginleştirmesine ve 300 kilogram uranyum rezervine sahip olabilirdi, ancak şimdi İran, yerli gelişmiş santrifüjlerle uranyum zenginleştirme oranını %60’a çıkarmış durumda ve eğer isterse birkaç hafta içinde nükleer silaha ulaşabilir.
Trump’a karşı İran, nükleer caydırıcılık döngüsünü tamamlamanın yanı sıra, füze ve insansız hava aracı alanında da caydırıcılık kapasitesine ulaşmış ve her tehdit unsuruna doğrudan darbe vurabilecek durumda olduğunu göstermiştir. İran’ın 13 Nisan 2024’te İsrail’e füze saldırısı düzenlemesi, İran’ın en zorlu savunma sistemlerini aşma kapasitesine sahip olduğunu göstermiştir ve bu da İran’ın caydırıcılık kapasitesini belirgin bir şekilde artırmıştır.
Muhtemelen İran, Trump’ın olası baskılarını meşruiyetten yoksun bırakmak için Batı’ya karşı yumuşama yönünde adımlar atacaktır. FATF’ın kalan birkaç şartını kabul etmek ve kara listeden çıkmak ya da Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ile daha fazla işbirliği yapmak, Trump’a karşı önleyici İran eylemleri arasında yer alabilir. Pezeşkiyan hükümetinin dış politikasının pragmatik olacağını ve İran’ın askeri caydırıcılık kapasitesine zarar vermeden Tahran’ın çeşitli yumuşama adımları atmasını beklemek mümkün olabilir. İran, – Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı raporlarıyla doğrulanmış olduğu üzere- KOEP kapsamında nükleer taahhütlerine bağlı kalarak, siyasi ve etik meşruiyet kazanmış ve aynı zamanda kırmızı çizgilerinden vazgeçmeyerek karşı tarafın zorbalığını kabul etmeyeceğini göstermiştir.
Bu değişen dengeler göz önüne alındığında, bazıları Tahran’da Trump’ın kâr ve zarar ölçme kuralına uyarak İran’a karşı geçmişten farklı davranacağını ve İran’ın siyasi oyun oynama yönünde hareket etmesi durumunda Trump ile düşük tansiyonlu bir dönem geçirme olasılığının yüksek olduğunu savunmaktadır. Pezeşkiyan’ın seçim kampanya başkanı Ali Abdolalizadeh, Arap medyasına verdiği bir röportajda, Trump’ın iktidara geri dönmesi durumunda yeni yaptırımların olasılığı hakkında “Aslında Trump’ın varlığı yaptırımların kaldırılması olasılığını artırıyor, çünkü Trump bir tüccar ve biz de ticaret dilini iyi anlıyoruz” demişti.
Bu İranlı politikacının sözleri biraz iyimser görünse de son yirmi yılın Tahran ve Washington arasındaki siyasi ilişkilerinin iniş çıkışı, iki ülkenin ilişkilerinin nükleer meseleden daha geniş bir konu olduğunu ve sınırlı müzakerelerin iki taraf arasındaki olumsuz genel siyasi ortam nedeniyle her zaman sonuçsuz kalacağını göstermektedir. Bu nedenle, iki ülke kapsamlı ve uzun vadeli müzakerelere ihtiyaç duymakta olsa da Amerika’nın son kırk yıllık siyasi davranışlarına bağlı olarak, İran tarafının umut ve güven duyması beklenemez. Bu nedenle, en iyi ihtimalle, İran ve Amerika’nın Trump döneminde siyasi durumu krizleri dondurma yönünde ilerleyebilir.
Kötümser senaryo: İsrail etkeni
Bu tür bir bakış açısı karşısında, son dört yılın stratejik değişikliklerine dayanarak Trump’ın İran-Amerika ilişkilerinde gerilim yaratmama politikası izleyebileceği yönünde umudu kaybetmemekle beraber, İsrail’in İran-Amerika ilişkilerinde ciddi bir değişken olduğunu da göz ardı etmemek gerekir. Netanyahu, Gazze krizi sonrasında en kötü siyasi durumundadır ve varlığını sürdürmek için çatışmaların devamına ve Washington’un desteğini almaya ihtiyaç duymaktadır. Washington’un desteğini çekmek için mağdur rolünü oynamak, İsrail tarihinde eski bir politika gibi görünse de hala etkisini korumaktadır ve İsrail’in karşısında mağdur rolünü oynayabileceği tek ülke İran’dır. Bu nedenle, kötü ama çok muhtemel bir senaryoda, İsrail’in Gazze’deki soykırımı sürdürerek Güney Lübnan’a saldırıp İran’ın stratejik hedeflerine darbe vurması ve Tahran’ı kendine karşı askeri müdahale etmeye zorlayarak Tahran ile Washington arasındaki gerilim seviyesini artırması olasıdır.
Amerika’nın Orta Doğu’daki davranışlarını İsrail değişkenini ve Siyonist rejimin stratejik zayıflığını telafi etme işlevini göz ardı ederek analiz etmek mümkün değildir ve bu da Trump ve Tahran arasındaki durumu daha karmaşık hale getirmektedir.
