Aşağıda çevirisini okuyacağınız makale, yenilenebilir enerjiye geçiş sürecinde ekonomilerini çeşitlendirmek isteyen petrol zengini Körfez ülkelerinin küresel madencilik yarışına nasıl ve hangi araçlarla dahil olduğuna odaklanıyor. Makale, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin başını çektiği Körfez yatırımcıları Afrika, Asya ve Latin Amerika’da peş peşe anlaşmalar imzalarken sektörde bu ülkelerin ellerini güçlendiren kozlara ve kaynak zengini ülkelerin bu yatırımlara dair endişelerine de dikkat çekiyor.
Ekonomilerini fosil yakıtların ötesinde çeşitlendirmek isteyen Orta Doğulu güçler, temiz enerji üretmek için gereken kaynaklara yatırım yapıyor
Harry Dempsey ve Chloe Cornish
2023 yazında, Zambiya hükümeti için çalışan Rothschild bankacıları, değerli bir bakır madeni için kısa bir alıcı listesini sonuçlandırmaya yakındı.
Daha önce kaynak devi Glencore’a ait olan sorunlu ama az bulunan bir servet olan Mopani, geleceğin temiz enerji teknolojileri için hayati önem taşıyan metale erişim elde etmek isteyen madencilik dünyasının büyük isimlerinden yüz milyonlarca dolar değerinde teklifler almıştı.
Liste Çinli Zijin Mining ve Güney Afrikalı derin kazı uzmanı Sibanye-Stillwater’a kadar daraltılmıştı ki birdenbire üçüncü bir rakip ortaya çıktı: Birleşik Arap Emirlikleri’nden International Resources Holding (IRH) adlı duyulmamış bir şirket.
Ancak perde arkasında IRH’nin ana şirketi, güçlü Abu Dabi kraliyet ailesinden Şeyh Tahnoun bin Zayed el-Nahyan’ın 240 milyar dolarlık iş imparatorluğu olan International Holding Company (IHC), yaklaşık iki yıldır Zambiya hükümetinin en üst kademelerine kur yapıyordu.
Aralık ayına gelindiğinde IRH, madenin yüzde 51 hissesini 1,1 milyar dolara satın almayı kabul etti ve bir gecede sektörün on yıllardır en hızlı hareket eden yeni oyuncusu haline geldi. Gelişmekte olan ilişkiyi geliştirmekle görevlendirilenler arasında yer alan Zambiyalı bir yetkili, “Öne çıkan şey … madencilik sektörüne yatırım yapma niyetleriydi” diyor: “Kolaylaştırabildikleri şeyler açısından çok üstündüler.”
Mart sonunda tamamlanan Mopani anlaşması, küresel madencilik sektörünü kasıp kavuran yeni bir güce işaret ediyor. Ekonomilerini fosil yakıtların ötesinde çeşitlendirmek isteyen Körfez ülkeleri, petro-dolarlarını enerji nakil hatları, elektrikli arabalar ve yenilenebilir enerjide kullanılan bakır, nikel ve diğer madenleri güvence altına almaya yönlendiriyor.
BAE’nin ötesinde, madenciliğin ekonomisine katkısını 2035 yılına kadar 17 milyar dolardan 75 milyar dolara çıkarmak isteyen Suudi Arabistan öne çıkıyor. Umman ise Kamerun’dan demir cevheri kullanmayı planlayan dünyanın en büyük yeşil çelik tesisinin inşaatına başlarken, doğal gaz zengini devletin varlık fonu olan Katar Yatırım Otoritesi şu anda Glencore’un en büyük ikinci hissedarı konumunda.
Körfez ülkeleriyle çalışan bir madencilik danışmanlık şirketi olan Dragoman’ın genel müdürü Tom Harley, “Bölge, büyük bir madencilik endüstrisi yaratmak için büyük bir potansiyele sahip” diyor: “Suudiler gözle görülür derecede hırslı: hedeflediklerinin yüzde 60’ını elde etseler bile, bu muazzam olacaktır.”
Afrika, Asya ve Latin Amerika’daki kaynak zengini ülkeler için, bu orta güçlerin kritik maden savaş alanına girmesi, Batı sömürgeciliği ya da Çin borcu tarafından desteklenen onlarca yıllık sömürücü düzenlemelere hoş bir alternatif. Zambiya Devlet Başkanı Hakainde Hichilema Mart ayında Financial Times’a verdiği demeçte “risk yönetiminin ne olduğunu bilen herkes yumurtalarımızı tek bir sepete koymadığımızı görmek ister” demişti.
Bu ülkeler, Körfez ülkelerine satış yapmanın, ekonomilerini canlandırmak için ihtiyaç duyduğu bakır, demir cevheri ve lityum kaynakları konusunda ABD ile Çin arasında yaşanan gerilimi önlemeye yardımcı olabileceğine inanıyor. Zambiyalı yetkili, “Orta Doğu’dan yatırım almak, şu ya da bu ülkeden yana görünmekten kurtulmayı sağlıyor” diye açıklıyor.
Ancak sektördekiler, Körfez yatırımının riskleri de beraberinde getirdiği konusunda uyarıyor. Madencilik projelerinin ve yerel toplulukların umutsuzca ihtiyaç duyduğu şey daha fazla hesap verebilirlik ve şeffaflık iken, devlet yaptırımları belirsizlik ve karmaşıklık getirebilir.
Buna rağmen Washington, Pekin’in kritik minerallerin işlenmesi üzerindeki tekelini kırmaya yardımcı olduğu için Körfez’in madencilikteki genişleyen rolünü memnuniyetle karşıladı.
Madencilik şirketlerinin ve ticaret kuruluşlarının yöneticilerinin yanı sıra üst düzey bir ABD hükümet yetkilisine göre ABD, Çin’i dışarıda tutmak için batılı şirketlerin girmekte zorlandığı Demokratik Kongo Cumhuriyeti gibi daha riskli bölgelerde Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Katar yatırımlarına aktif olarak aracılık ediyor.
Doğal kaynaklar konusunda ABD-Çin gerilimini aşmak isteyen uluslararası madencilik girişimleri için de Orta Doğu, maden işleme, sermaye ve şirket merkezleri için tarafsız bir alan sunuyor. Çin’in C-One şirketiyle işbirliği yapma planının başarısız olması üzerine Kanada’da siyasi bir fırtınaya yakalanan grafit madencisi SRG Mining, Şubat ayında BAE’ye taşınacağını duyurdu.
Suudi Arabistan’ın geçen yıl 2,6 milyar dolara yüzde 10 hissesini satın aldığı bakır ve nikel üreticisi Vale Base Metals’in başkanı Mark Cutifani, “[Körfez ülkeleri] ABD ve Çin ile açıkça ticaret yapıyor. Kartlar açık” diyor: “Biz Kanada’dan ayrılan, Endonezya’da Çinlilerle ortak girişimde bulunan Brezilyalı bir şirketiz ve Suudilerin bizde yüzde 10 hissesi var. İçinde yaşadığımız dünyanın siyasi karmaşıklığının bir sonraki aşamasına hoş geldiniz.”
Körfez ülkelerinin yılda 400 milyar dolar fosil yakıt geliri elde ettiği, ancak hidrokarbonların kullanımdan kaldırılacağı bir gelecekle karşı karşıya olduğu düşünüldüğünde, madenciliğe yönelmek mantıklı bir adım. Aynı zamanda Suudi Arabistan ve BAE yeni teknolojilere büyük yatırımlar yapıyor ve hammadde kaynaklarına istikrarlı erişime ihtiyaç duyacaklar.
IRH anlaşmasında Zambiya’yı temsil eden hukuk firması Baker McKenzie’nin ortağı Richard Blunt, “Orta Doğu çeşitlenmek istiyor ve ganimet var” diyor: “Hükümetler arası anlaşmalar yapabildikleri ve sabırlı bir sermayeye sahip oldukları ve Çinli veya batılı yatırımcılar arasında seçim yapma konusunda diplomatik zorluklar yaşamadıkları için bu büyük avantaja sahipler.”
Veliaht Prens Muhammed bin Salman’ın Suudi Arabistan ekonomisini modernleştirmeye yönelik ‘Vizyon 2030’u kapsamında madencilik ve maden işleme; petrol, gaz ve petrokimyanın yanında üçüncü endüstriyel ‘direk’ olacak şekilde tasarlandı. Umman Yatırım Otoritesi’nin eski madencilik müdürü Tim Keating, Suudi Arabistan’ın bu hamlesinin ardındaki ana itici gücün “ulus inşası” olduğunu söylüyor.
Suudi Arabistan, devlet madencilik şirketi Ma’aden’in yanı sıra dünyanın en büyük petrol ihracatçısı Saudi Aramco’nun yardımıyla 2,5 milyar dolar olduğunu tahmin ettiği yerli maden varlıklarını işletmeye hazırlanıyor. Ancak keşif çalışmalarının meyvelerini toplamak on yıldan fazla olmasa da yıllar alacak. Çoğunlukla çöl olan ülkede su kıtlığı, az sayıda eğitimli maden mühendisi ve yetersiz yüksek kaliteli maden yatağı gibi engeller var.
Suudi Kamu Yatırım Fonu Başkanı Yasir al-Rumayyan Ocak ayında Riyad’da düzenlenen Future Minerals Forum madencilik konferansında “Şu anda dünyanın en büyük arama programına sahibiz” dedi: “Ancak gelecekteki girişimlerimiz için ihtiyaç duyduğumuz tüm maden türlerine sahip değiliz.”
Bu sorunu çözmek için Krallık, geçen yıl Ma’aden ve Kamu Yatırım Fonu arasında kurulan bir ortak girişim olan Manara Minerals aracılığıyla yurt içinde işlenmek üzere denizaşırı ülkelerden bakır, demir cevheri, lityum ve nikel temin etmeyi hedefliyor. BHP ve Rio Tinto gibi alanında lider şirketler tarafından yürütülen yerleşik operasyonlara yapılan azınlık yatırımları karşılığında metal tedarik etmeyi hedefliyor ki bu model Japon ticaret şirketlerinin onlarca yıldır başarıyla uyguladığı bir model.
Körfez’den gelen nakit para ve siyasi örtü, endüstri devlerinin daha riskli yatırımlar yapmasına olanak tanıyacak. Örneğin, dünyanın ikinci büyük altın üreticisi Barrick Gold, Pakistan’ın batısında, çoğu yatırımcının uzak duracağı türden tehlikeli bir ortamda, isyancılarla boğuşan bir eyalette 7 milyar dolarlık bir bakır projesine Suudi ve Katarlıların ilgisini çekmeye çalışıyor.
Barrick Gold’un CEO’su Mark Bristow, batılı fon yöneticilerinin temettü taleplerinin sektörün büyüme iştahını “kıstığını” ve madencilik sektörünü uzun vadeli finansman konusunda çaresiz bıraktığını söylüyor. Körfez’in katılımı “önümüzü açmamıza yardımcı olacak” diye ekliyor.
Krallık bu tür yatırımlarla kendisini Afrika, Orta Asya ve Güney Asya’yı kapsayan bir “süper bölgenin” merkezinde konumlandırmayı umuyor. Suudi Arabistan Ocak ayında Mısır, Rusya, Fas ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti ile madencilik projeleri için anlaşmalar imzaladı. Ucuz ve bol enerjisini kullanarak, örneğin Hindistan’da hızla büyüyen tüketici pazarları için çelik veya elektrikli araba gibi ürünler üretmek üzere finansman açlığı çeken kaynak zengini ülkelerden gelen hammaddeleri işleyebilir.
BAE ayrıca madencilik yoluyla stratejik hedeflerini ilerletmeye de hevesli. BAE’nin dış ticaretten sorumlu Devlet Bakanı Thani bin Ahmed Al Zeyoudi, madenler konusunda “hükümetler arası” angajman peşinde olduklarını ve “Afrika kıtasına çok fazla odaklandıklarını” söylüyor.
Önemli bir değerli metal ticaret merkezi olan Dubai Emirliği, halihazırda, serveti hammedelere sıkı sıkıya bağlı olan Afrika limanlarında ve lojistik ağında geniş bir yere sahip. Dubai hükümetine ait DP World, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde ve son olarak Zimbabve ve Zambiya’dan gelen bakır için çok önemli bir nakliye noktası olan Tanzanya’nın Darüsselam kentinde liman imtiyazları kazandı.
“Bu kaynakların çoğu karayla çevrili. Tedarik zincirinin maliyetini düşürmek için büyük bir fırsat var” diyen DP World Sahra Altı Afrika Başkanı Mohammed Akoojee, önümüzdeki üç ila beş yıl içinde terminal işletmesinin kapasitesini, dökme yük taşımacılığını genişletmek de dahil iki katına çıkarmayı umuyor.
Çinliler gibi Körfez ülkeleri de kaynak zengini ülkelere madenciliği merkeze alan bir yatırım paketi vaat ediyor; Zambiya BAE’nin tarım, turizm ve enerjiye yatırım yapmasını bekliyor.
Mopani’deki atık malzemeden bakır işlemek üzere IRH ile ortaklık kuran Londra’da kayıtlı madenci Jubilee Metals’in CEO’su Leon Coetzer, “Madenciliğin yanı sıra altyapı, enerji, sağlık ve lojistik alanlarında yatırımları da içeren konsorsiyumunu bir araya getirebileceklerini” söylüyor. “Bir yatırım ekosistemi” oluşturmanın Afrika ülkeleri için özellikle önemli olduğunu da sözlerine ekliyor.
Ancak Körfez ülkelerinin, Pekin’in Kuşak ve Yol Girişimi aracılığıyla geliştirdiği ve küresel güneyde karışık sonuçlar doğuran altyapı için kaynak anlaşmalarını tekrarlayabileceğine dair endişeler var. Pek çok ülke ağır borç yükü altında kaldı ve bazı projeler durdu.
Kâr amacı gütmeyen bir kuruluş olan Doğal Kaynak Yönetişim Enstitüsü’nde kıdemli ekonomist olan Thomas Scurfield, “IRH anlaşmasının hızı, bu karmaşıklıkların üstesinden gelmek için iyiye işaret değil” diyor: “Çin modeline bir alternatif olması gerekiyordu ama sonuçta pek çok benzerliği olabilir.”
Mopani ocaklarına ve kritik bir izabe tesisine ev sahipliği yapan Mufulira’da eski bir madenci olan Ebrony Peteli, bir zamanlar bölgesel refahı sağlayan ancak tahminlerine göre 1990’lardaki işgücünün üçte biri olan sadece 4.000 kişiyi istihdam eden bir madeni yeniden canlandırmak için yeni yatırımcıların geldiğini duyunca çok sevindi.
IRH’nin henüz 2022 yılında kurulmuş, denenmemiş bir oyuncu olduğunu öğrendikten sonra bu mutluluk yerini şüpheciliğe bıraktı. “Şeffaflık yok” diyor: “Kiminle iş yapıyoruz?”
Onun endişeleri, IRH’de Mopani’den kimin sorumlu olduğunu, yerel taşeronları çalıştırıp çalıştırmayacaklarını ve yıllardır izabe tesisinin kirliliğinden muzdarip olan yerel halkı koruma planlarının ne olduğunu bilmek isteyen Mufulira’daki diğer kişiler tarafından da paylaşılıyor.
IRH dünya çapında muazzam bir büyüme planıyla ilerlerse bu konu daha da acil hale gelecek. IRH’nin FT’ye gönderdiği bir şirket profilinde “Endonezya, Angola, Kenya, Tanzanya, Şili [ve] Peru’da” operasyonlar kurmak istediği belirtiliyor.
IRH, Zambiya’da Mopani madeninin yanı sıra Çinli JCHX Mining’in sahibi olduğu Lubambe bakır madeninin hisseleri için de teklif vermeyi planladığını açıkladı.
IRH’nin stratejisini bilen kaynaklara göre IRH, hükümetin Eylül ayında Hindistan’ın Vedanta’sına geri verdiği Konkola Bakır Madenleri’ndeki çoğunluk hissesini almayı planlıyor. Vedanta çoğunluk sahibi olarak kalmak istediğini ancak yüzde 20 hisseyi satmaya da açık olacağını söyledi. Zambiya hükümeti de KCM’ye üçüncü bir yatırımcıya açık olduğunu söyledi.
Zambiyalı yetkililer, IRH’nin Mopani’yi yeniden canlandırmak için IHC’nin şirketler ağından teknik uzmanlık alabileceğine inanıyor. Ancak yerel bir maden yöneticisi, bir projenin başarısı için çok önemli olan halka iyi ilişkiler kurma konusuna “çok fazla odaklanıldığını görmediklerini” söylüyor. Örneğin Sibanye, endişelerini dinlemek için yerel halka danışıyordu. Yönetici, “Sanırım bu onları yakalayacak” diye ekliyor.
Halkın IRH ile ilgili çekincelerinin altında, şirkete kimlerin yer aldığı, kayıtları ve iş bağlantıları konusunda şeffaf olmaması yatıyor.
Mopani anlaşması tamamlandığında şirket, icra kurulu başkanının BAE’de bir altın rafinerisi olan Auric Hub’ı da işleten Ali Alrashdi olduğunu açıkladı. Konuya aşina olan kişilere göre, IRH’nin çeşitli paydaşlar için yüzü olan Sibtein Alibhai, küresel strateji başkanı. Alibhai daha önce kurumsal kayıtlara ve BM’ye göre, Auric’e Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nden altın sevkıyatı sağlayan Abu Dabi merkezli bir altın tüccarı olan Primera Group’un başkanıydı.
Geçen yıl, Primera’ya Kongo Demokratik Cumhuriyeti hükümeti tarafından “zanaatkar” yani elle kazılan tüm altın tedarikleri için 25 yıllık bir tekel verildi. Hükümetin, illegal madencilik gelirlerinin çatışmayı finanse etmesini ve komşu Ruanda’ya girmesini engelleyeceğini söylediği anlaşma uyarınca diğer ihracatçılar yüzde 6 vergi öderken Primera yalnızca yüzde 0,25 vergi ödüyor.
Bu alışılmadık düzenleme tartışmalara yol açtı. Bir BM uzman grubu “Primera’nın yükümlülüklerindeki eksiklikleri” tespit etti, “fiili tekeline” yönelik eleştirileri not etti ve kaçakçılığın devam ettiğini söyledi. Primera Group yorum talebine yanıt vermedi.
IRH’nin 2022 yılında kurulmadan önceki adının “Auric Hub Holdings” olması dikkat çekiciydi. Web sitesinde Demokratik Kongo Cumhuriyeti de dâhil 7 Afrika ülkesinde faaliyet gösterdiği ya da faaliyet göstermeyi planladığı belirtilen IRH, Primera Group’u ya da bünyesindeki diğer şirketleri bünyesine katıp katmadığı konusunda yorum yapmayı reddetti. Bunun yerine IRH yaptığı açıklamada “sürdürülebilir madenciliğin ekonomik büyümeyi destekleyebileceğine, toplumlarda anlamlı bir etki yaratabileceğine ve BAE’yi kaynak yönetiminde küresel lider olarak konumlandırabileceğine” inandığını söyledi.
Zambiya ve diğer kaynak zengini ülkeler için Körfez yatırımının başarılı olup olmayacağı sadece teknik uzmanlık, toplumsal fayda ve daha geniş altyapı yatırımlarının sağlanıp sağlanamayacağına bağlı olmayacak. Bu aynı zamanda Orta Doğu’nun kendi ekonomik ve stratejik hedeflerine ulaşıp ulaşamayacağına da bağlı olacak.
Körfez’in madenciliğe katılımının kapsamı konusundaki en büyük sorulardan biri devlet kurumlarının ne kadar hızlı hareket edebileceği. Büyük siyasi anlaşmalar ve bölgesel rekabet faaliyetleri hızlandıracak, ancak danışmanlar Körfez ülkelerinin – özellikle de Suudi Arabistan’ın – strateji, kontrolün kimde olduğu ve hangi varlıkların satın alınacağı konusunda bürokratik çekişmeler nedeniyle zor durumda olduğunu söylüyor.
Mopani’yi satan Zambiya kuruluşu ZCCM-IH’nin başkanı Kakenenwa Muyangwa, “Uzun vadede sorun, bu yatırımlardan yeterli endüstrilere sahip olup olmayacakları ya da sanayileşme ve kendi ekonomilerini çeşitlendirme isteklerini desteklemeyen başka bir yatırım haline gelip gelmeyeceği” diyor.
“Bir trend var; sanki bir gelgit gibi” diye uyarıyor: “Fakat trendler gelir ve gider.”
