Türkiye’nin küresel diplomasiye ve küresel barışa verdiği katkının somut bir ifadesi olan Antalya Diplomasi Forumu (ADF) 11-13 Nisan 2025 tarihlerinde Antalya’da gerçekleştirildi. Bu yılki ana tema “Ayrışan Dünyada Diplomasiyi Sahiplenmek’’ oldu.

Açılışını Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve eşi Emine Erdoğan’ın yaptığı foruma 21 devlet ve hükümet başkanı, 70 bakan ve yaklaşık 450 üst düzey ulusal ve uluslararası bürokrat katıldı. Ayrıca çok sayıda iş insanı, akademisyen, diplomat ve düşünce kuruluşu temsilcisi forumda bulundu. Forum kapsamında birçok ikili görüşme, oturum ve panel düzenlendi. Toplamda 155 ülkeden 6000’i aşkın misafir ağırlandı. Forum kapsamında düzenlenen 50 oturumu 50’ye yakın ülkeden 1000’e yakın gazeteci takip etti. Hükümet temsilcilerinin çoğu Asya ve Afrika’dan geldi. Genel misafirlerin ağırlığı ise Asya, Afrika, Latin Amerika ve Avrupa’dandı. En çok hükümet temsilcisinin katıldığı kıta Afrika’ydı. Bu aslında bir bakıma son 20 yıldır Türkiye’nin Afrika’daki diplomasi başarasının kanıtıdır.

Foruma katılan konuklar arasında BRICS üyesi Endonezya, Batıların yaptırım uyguladığı Gürcistan, AB’nin muhalif sesi Macaristan, dünyanın yakından takip ettiği Suriye ve hala savaşan Rusya ve Ukrayna ile birlikte birçok ülkeden önemli misafirler vardı. Aslında dünyanın her yerinden her çeşit aktör Antalya’da buluştu. Bu durum Ankara merkezli küresel diplomasi masasının herkese açık olduğunu bir kez daha gösterdi.

Özellikle her geçen yıl ADF’ye artan bu ilgi aslında Türkiye’nin çekim gücünü yansıtmaktadır. Ankara’nın çözüm üreten arabulucuğu ve ilham veren vizyonu onu her masada her coğrafyada her sorunda aranan istikrarlaştırıcı bir aktöre dönüştürdü. Bölünmüş, parçalanmış ve ayrışmış bir dünyada Türk diplomasisi birleştirici, bütünleştirici ve yapıştırıcı bir format ortaya koymaktadır. ADF, savaşlara ve çatışmalara karşı diplomasiyi en büyük güç olarak tanımlamaktadır. Bu yüzden diplomasiyi sahiplenen, diplomasi kanalları açan ve diplomasiyi geliştiren bir mekanizmadan bahsediyoruz. Açıkçası yeni dünya yeni diplomasi mekanizmalarına sahip olmak zorundadır. ADF’de bu zorunluluğun bir ürünüdür.

Temsil düzeyi ve ülke çeşitliliği içerisinde ADF’ye Batılı dostlarımızın katılmaması veya katılmak istememesi bir kayıp değildir. Nitekim ADF, Batı dışı dünyanın birbirini dinlemesini ve anlamasını sağlıyor. Çünkü uzun yıllardır birbirine ön yargılı, uzak ve mesafeli olan birçok aktör burada diyalog şansına sahip olmaktadır.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan himayelerinde Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’ın ev sahipliğinde gerçekleşen Antalya Diplomasi Forumu 2025’te, çok kutuplu uluslararası sistemde artan çatışma ve sorunlara karşı daha çok diyalog ve daha çok diplomasi tercihi masaya yatırıldı. Antalya Diplomasi Forumu her ne kadar “Ayrışan Dünyada Diplomasiyi Sahiplenmek’’ başlığı ile gündeme gelse de forum çok kutupluluğun yaşandığı, kabul gördüğü ve hazır olunması gereken bir yeni dönem olarak ele alındı.

ADF’nin en kritik panellerinden biri “Çok Kutupluluk Çağında Ortaklık Arayışı’’ başlıklı liderlerin katıldığı paneldi. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın “Daha adil bir dünya mümkün.’’ ifadesi yine kendi ağzından “Dünya beşten büyüktür. İnsanlık beşten büyüktür.’’ ifadesi ile tamamlandı.

Foruma ev sahipliği yapan Türk hariciyesinin başı Hakan Fidan, “Türkiye, çok kutupluluğu rekabetle değil, hikmetle yönetmeye taliptir.’’ ifadesi ile uluslararası sistemi çok kutuplu kabul eden ve bu yeni duruma bir yönetim felsefesi sunan bir konuşma yaptı.

Antalya Diplomasi Forumu’nda konuşan Cumhurbaşkanı Yardımcısı Cevdet Yılmaz ise artık çok kutuplu bir dünyada yaşandığını vurgulayarak çok kutuplu daha adil bir dünya düzeni için iletişim kanallarının devamlı açık tutularak bu sürecin iyi yönetilebilmesine dikkat çekti.

Nitekim ADF, çok kutupluluk sonucu ortaya çıkabilecek sert rekabeti ve olumsuz yönleri törpüleyecek ve onun yönetilebilirliğini kolaylaştıracaktır. Bu yüzden ADF, küresel yönetişimde Batı dışı bir vizyon sunmaktadır. Türk hikmeti ve bilgeliğinin küresel ve bölgesel krizlere karşı bir çözüm üretebilecek birikim ve kabiliyeti bulunmaktadır.

Antalya Diplomasi Forumu’nun en önemli özellikleri arasında görüşme ve iş birliği fırsatı sunması, küresel sorunlara odaklanması, uluslararası katılımın olması, genç diplomatlara vizyon sunması ve Türk dış politikasını tanıtması vardır.

Her yıl artan katılımcı sayısı ve çeşitliliğiyle, küresel ve bölgesel sorunlara somut çözüm önerileri geliştirmesi, ulusların iş birliğini sağlaması ve derinleştirmesi, medeniyetsel ve kültürel iletişimi arttırması, küresel güney ve gelişmekte olan ülkelerle güçlü bağlar kurulması, uluslararası medya ile etkileşim ADF’yi bir küresel güç durumuna getirecektir. Zaten kısa bir sürede ADF, bugün küresel diplomaside etkin ve saygın bir yer kazanmıştır.

Batı merkezli diplomasiye karşı Türk merkezli diplomasi anlayışı ADF ile hayata geçti. ADF’de Batılılardan çok Asya’dan, Afrika’dan ve Latin Amerika’dan yani Batı dışı dünyadan gelen katılımcıların olduğunu görüyoruz. Çok merkezli-çok medeniyetli demokratik uluslararası sisteme dönüşen dünyamızda ADF’de bunu yansıtırken bunu hızlandıran bir diplomatik fotoğraf ortaya koymuştur.

Özellikle forumun çok kutuplu dünya düzenine vurgusu küresel sistemde daha fazla çeşitliliği ve çok sayıda aktörün rolünü gözler önüne seriyor. Bugün, uluslararası sistemde güç dengeleri Batı ile sınırlı değildir. Asya, Latin Amerika ve Afrika gibi coğrafyalardan yükselen güçlerin etkisini hissettirdiği bir dönemdeyiz. Bu yüzden Antalya Diplomasi Forumu yükselen güçlerin ve küresel güneyin sesini duyurduğu platformlardan biridir.

Türkiye’nin Antalya Diplomasi Forumu diğer yükselen güçlerden Çin’in Baoa Asya Forumu, Hindistan’ın Raisiana Diyaloğu ve Rusya’nın Valday Tartışma Kulübü gibi Batı dışı bir platformdur.

ADF her yıl aynı katılımcıların yer aldığı aynı konuların konuşulduğu dostlar alışverişte görsün diye oluşturulan bir forum değildi. Forum her yıl dünyanın farklı bölgelerinden farklı konularda uzman misafirleri ağırlıyor. Bu yüzden her yıl yeni aktörlere söz verilen Antalya Diplomasi Forumu dinamik ve canlı bir sisteme sahiptir. Bu süreçte Türk yumuşak gücü ve kamu diplomasisi inşasında ADF en başarılı mekanizmadır.

ADF, çok merkezli-çok medeniyetli bir dünyada birçok bölgesel ve küresel aktör ile farklı medeniyetlerin, kültürlerin ve dinlerin birbiriyle diyalog kurması, eşit düzeyde katıldığı barış ve istikrarın sağlanması için önemli bir adımdır. Forum Güney, Kuzey, Doğu ve Batı’dan gelen katılımcıları bir araya getiren farklı medeniyetler arasındaki karşılıklı anlayış ve hoşgörüyü güçlendirmektedir. Forumda sadece büyük güçlerin değil, orta ve küçük, zengin ve fakir birçok ülkenin görüşlerinin alındığı kapsayıcı bir masa kurulmaktadır. Bu yüzden ADF, farklı kıtalardan ve sistemlerden gelen devletlerin ve ulusların seslerini duyurabildiği global bir forum olarak demokratik temsiliyeti güçlendiren bir yapıdır.

ADF, belirsizlikler ve küresel lidersizlik çağında çoklu krizlere karşı çok sayıda aktörün fikirlerinin birleştiği çoklu bir çözüm mekanizmasıdır. ADF küresel bir tartışma forumu olduğu gibi ikili görüşmelerin yapıldığı ülkeleri bir araya getiren bir yapıdır. Arabuluculuk konusunda Türkiye’nin kanıtlanmış başarısı ADF ile global düzeye taşındı. Geniş ve çeşitli katılımcı profili ile ADF kültürel bir etkileşim ve iletişime de yol açmaktadır. ADF’nin ortaya koyduğu esnek ve samimi ortam resmi ve gayri resmi etkileşimlerin buluşma noktasıdır. Bu yüzden ADF, Batı dışında alternatif bir dünya rotasına yardımcı olmaktadır.

Abdulla Alkindi
Anketler Bölüm Başkanı, Trends Research & Advisory

Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ilişkiler, işbirliğinin birçok alanda artmasıyla birlikte yeni zirvelere ulaşmıştır. Bu hızlı ve geniş kapsamlı ilerleme, her iki tarafın da uzun süredir devam eden ikili bağlarımızı derinleştirme yönündeki güçlü iradesini yansıtmaktadır.

Daha yakın işbirliğine yönelik ortak arzu, yatırımlar ve altyapıdan ticaret ve turizme, kültürden sürdürülebilir enerjiye, çevreye ve teknolojiye kadar birçok alanda somut sonuçlar vermeye başlamıştır. Düzenli üst düzey diyaloglar ve kurumsal etkileşimin artmasıyla birlikte, yapıcı ve karşılıklı fayda sağlayan işbirliği yolları ile halklar arası bağlar hızla genişlemektedir.

Ekonomik alanda, son gelişmeler ikili ticarette dikkate değer bir artışa yol açmıştır. 2023 yılında imzalanan Kapsamlı Ekonomik Ortaklık Anlaşması (CEPA), ülkelerimiz için ekonomik büyüme ve işbirliğinde yeni bir dönemin habercisi olan önemli bir adım olmuştur. CEPA, sadece ticaret, yatırım ve istihdam yaratmayı teşvik eden bir araç değil; aynı zamanda ortak çıkarlar, uzun vadeli vizyon ve ekonomik dayanıklılık temelinde gerçek bir kalkınma ortaklığı kurmaktadır.

Ortaklığımız ayrıca daha derin bir anlayışı da yansıtmaktadır: bölgesel güvenliğin geleceği kapsayıcı çok taraflılıkta ve barış, refah ve siyasi istikrara yönelik sürdürülebilir bağlılıkta yatmaktadır. Gelişmiş ikili işbirliğinin yalnızca ulusal çıkarlarımıza hizmet etmeyeceğine, aynı zamanda Orta Doğu ve Afrika halkları için daha geniş fırsatlar yaratacağına da güçlü bir şekilde inanıyoruz.

Bu bağlamda, işbirliğimiz Afrika genelini de kapsamaktadır. Bu çabalar, her iki ülkenin de kıta genelindeki zorlukların üstesinden gelme konusundaki kararlılığını vurgulamaktadır. Endişe verici alanlardan biri, Sudan’da devam eden çatışmadır. Bu bağlamda, BAE, Türkiye’nin oradaki mevcut krizi çözmeye yönelik diplomatik çabalarını memnuniyetle karşılamaktadır; bu çabalar BAE için de bir önceliktir. BAE, bu çabaların Türkiye’nin bölgesel barış ve istikrarı teşvik etme konusundaki sarsılmaz bağlılığını ve uluslararası ilişkilerin güçlendirilmesine katkı sağlama isteğini yansıttığını vurgulamaktadır. BAE, Türkiye’nin çabalarıyla ve Sudan’daki çatışmayı sona erdirmeye ve krize kapsamlı bir çözüm bulmaya yönelik tüm diplomatik girişimlerle işbirliği yapmaya ve koordinasyona tamamen hazırdır.

Sudan’daki yıkıcı savaş üçüncü yılına girerken, insani kriz hayal edilemeyecek boyutlara ulaşmıştır. 30 milyondan fazla insan acil yardıma ihtiyaç duymaktadır. Kıtlık kapıdadır. Siviller hedef alınmakta ve insani yardımlar kasıtlı olarak engellenmektedir.

BAE, bu duruma aciliyetle ve kararlılıkla yanıt vermiş; Sudan ve komşu ülkelere 600 milyon ABD dolarından fazla insani yardım sağlamıştır. Derhal ateşkes çağrısında bulunmuş, engelsiz insani erişim talep etmiş ve savaşan taraflara yönelik diplomatik baskının artırılması için uluslararası toplumu harekete geçmeye çağırmıştır. Uluslararası toplum, sivil liderliğinde bir hükümete giden siyasi süreci teşvik etmeli ve nihayetinde Sudan halkı için kalıcı barış ve istikrar getirmelidir.

Sudan Silahlı Kuvvetleri (SAF) ve Hızlı Destek Kuvvetleri (RSF) tarafından işlenen zulümler savunulamazdır. BAE, aç bırakma taktikleri, kimyasal silah kullanıldığına dair iddialar ve sivillere yönelik ayrım gözetmeyen saldırılar dahil tüm bu eylemleri kınamaktadır. Birleşmiş Milletler Sudan Uzmanlar Paneli, bu suçları — hava saldırıları, sivil hedeflere saldırılar, çatışma kaynaklı cinsel şiddet ve insani yardımın silah olarak kullanılması dahil — ortaya koymuştur.

BAE, Sudan halkının çektiği acıları hafifletme ve çatışmaya barışçıl bir çözüm bulunmasına yönelik çabaları destekleme konusundaki kararlılığını sürdürmektedir. Sudan Silahlı Kuvvetleri (SAF) tarafından yakın zamanda yapılan suçlamalar, Birleşmiş Milletler’in son raporunda yer alan bulgularla desteklenmemektedir; BAE, uluslararası toplumla şeffaf bir şekilde etkileşimde bulunmaya devam etmekte, her türlü endişeyi ele alma ve insani ilkeler ile bölgesel istikrara olan bağlılığını yeniden teyit etme konusundaki kararlılığını sürdürmektedir.

Bu ruhla, BAE yapıcı uluslararası angajman yaklaşımını sürdürmektedir. Türkiye Cumhuriyeti ile olan yakın ortaklığı, küresel zorlukların işbirliği, karşılıklı saygı ve insan onuru, barış ve sürdürülebilir kalkınmaya olan bağlılıkla ele alınması yönündeki ortak vizyonu yansıtmaktadır. Bu kalıcı işbirliği, bölgesel ve küresel istikrarın sağlanmasında stratejik ortaklıkların daha geniş değerini vurgulamaktadır.

Bu yıl 16.’sı düzenlenecek olan Kazan Forum, geleneksel bir şekilde mayıs ayında Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan’ın Başkenti Kazan’da gerçekleştirilecek.

Günümüz dünyasında pek anlaşılmayan noktalardan birisi de Müslüman nüfusa sahip ancak İslam Dünyası içerisinde kabul görmeyen ülkelerdir. Mesela Rusya, Hristiyan veya “laik” bir devlet olarak kabul görse de 20 milyona yakın bir Müslüman nüfusu içinde barındırıyor.

İşte bu nedenle Rusya’da “helal ürün” endüstrisi aktif olarak gelişiyor, İslami bankacılık teşvik ediliyor ve genel olarak Müslüman nüfusa yönelik birçok ürün arz ediliyor. Moskova ile İslam Dünyası arasında küresel ekonomik boyutlarda geniş ilişki yelpazesi böylece inşa ediliyor.

Aslında bu etkileşimi halihazırda sistematik ve köklü olarak kabul etmek mümkün. Örneğin: Bu yıl 16.’sı düzenlenecek olan Kazan Forum, geleneksel bir şekilde mayıs ayında Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan’ın Başkenti Kazan’da gerçekleştirilecek. Bu etkinliği örnek gösterme sebebim ise Ortadoğu, Orta Asya ve Kuzey Afrika’dan İslam Dünyasının liderleri ve önde gelen girişimcilerinin katılması diyebilirim.

Bu tam teşekküllü Kazan Forum zirvesinde Rusya ve İslam İşbirliği Teşkilatı’ndan iştirak eden katılımcılar; enerji, inşaat, tarım ve diğer endüstriyel alanlarda oldukça ciddi ortak projeler başlattılar.

Kazan Forum sadece bir örnek. Aslında Moskova, dünya sahnesindeki etkileri giderek artan uluslararası örgütler aracılığıyla İslam Dünyası ülkelerine her geçen gün daha da yaklaşıyor. Rusya Federasyonu, 2005 yılından bu yana İslam İşbirliği Teşkilatı’nda “gözlemci” statüsünde yer alıyor ve taraflar arasındaki ekonomi ve güvenlik alanındaki işbirliğini teşvik ediyor.

İslam İşbirliği Teşkilatı’na ek olarak Müslüman nüfusu yoğun olan birçok ülke BRICS ve Şanghay İşbirliği Örgütü bünyesinde bulunuyor. İlgili 3 oluşum içerisindeki katılımcılar arasında, Batılı ülkelerin baskısı altında dünya ekonomisi için çok kutuplu ve karşılıklı faydaya dayanan bir ortam oluşmasını sağlayan dünyanın büyük devletleri yer alıyor.

Öte yandan Birleşik Arap Emirlikleri, İran, Etiyopya, Mısır ve Endonezya’nın yakın zamanda BRICS’e katılmasının amacı tam da ticaret süreçlerini ve dış politikalarını egemen kılmaktı.

Pekala Batı, İslam Dünyası ile Rusya’nın yakınlaşmasını engellemeye çalışıyor. Gerçek şu ki: Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa Birliği, Ortadoğu’nun en büyük ekonomilerinin bulunduğu Basra Körfezi ile Rusya Federasyonu’nun birleşmesinin; tek bir grup olarak hareket eden liberal Batı’ya çok sert darbe indirebileceğinin farkında.

Tam da bu sebeple Brüksel ve diğer bazı aktörler, İslam İşbirliği Teşkilatı katılımcılarıyla Rusya arasındaki insani işbirliğini, tarafların ekonomik ve politik etkileşiminden bahsetmeyi bile engellemeye çalışıyor.

Örneğin: Moskova, Karadeniz’deki ticaret akışının karmaşıklığı nedeniyle 2023 yılından itibaren Kuzey Afrika’daki İslam ülkelerine tahıl tedarikini artırmaya çalışıyor. Dahası Rusya, gıda kaynaklarının ücretsiz ve insani bir biçimde bu bölgelere tedarikini gündeme getirdi. Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin, 2023 ve 2024 yıllarında Moskova’nın Sudan, Somali, Yemen ve diğer birkaç devlet de dahil olmak üzere kıtlık tehdidiyle karşı karşıya kalan ülkelere tahıl bağışlamaya hazır olduğunu dile getirdi. Bu girişimler, Kuzey Afrika’daki gıda krizini daha da kötüleştiren Batı yaptırımlarına karşı koymaya yönelikti.

Ancak Avrupalılar ve Amerikalılar, Rusya’nın gıda yardımını sadece siyasi nüfuz aracı olarak kullandığını savunarak Rus girişimine karşı çıktı. Batılı ülkeler ayrıca yaptırımlar nedeniyle Rus gemilerinin uluslararası limanlara erişimini ve kargo sigortasını kısıtlayarak tedarik lojistiğini engelledi.

Gören gözler için her şey açık: Bu suçlamalar asılsızdır. Çünkü Rusya, bu insani yardımları Batı ile çatışma yaşamaya başlamadan önce uygulamaya koydu. Moskova, ürün kıtlığıyla karşı karşıya kalan Afrika’daki İslam ülkelerine 10 yılı aşkın süredir her yıl ücretsiz gıda tedariki yapıyor.

Bu bağlamda, Moskova’nın Avrupa Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri’ni “gıda sömürgeciliği” ile suçlaması, Avrupa kotalarının ve tarımsal ihracat kısıtlamalarının küresel açlık sorunlarının çözümünü engellediğine işaret etmesi oldukça anlaşılır hale geliyor.

Kaldı ki 2023 ve 2024 yıllarında Ukrayna ile yapılan sözde “tahıl anlaşması” kapsamındaki gıda tedarikleri, “sebebi bilinmeyen (!)” bir nedenden ötürü Avrupa ülkelerine ulaştı. Ukrayna’nın ihraç ettiği tahılın yalnızca çok küçük bir kısmı Afrika ülkelerine ulaştı.

Her şeye rağmen Rusya, Türkiye ve Katar’ın arabuluculuğu sayesinde Suriye, Mali, Burkina Faso gibi bazı ülkelere tahıl sevkiyatları göndererek; insani gıda projelerini kısmen uygulamaya devam etti.

Bu gelişmeler, Batı yaptırımlarının İslam Dünyasının en savunmasız bölgelerine zarar verdiğini bir kez daha gözler önüne getiriyor. Tahıl konusundaki çatışma, ticari meselelerin Batı’nın küresel liderlik mücadelesinde bir argüman olarak kullandığı jeopolitik çatışmaların bir başka örneği haline geldi diyebiliriz.

Pekala Rusya ile İslam Dünyası arasındaki etkileşim, yeni bir şey değil. İslam Dünyasındaki ülkeler, geleneksel olarak Rusya’daki dindaşlarıyla iyi ilişkiler sürdürdüler. Türkiye, Suudi Arabistan, Mısır, İran ve Orta Asya’daki Türk Cumhuriyetleri, uzun zamandır Moskova ile enerji, güvenlik ve ticaret alanlarında ortaklıklar kurdular.

Rusya ise İslam Dünyasının çıkarlarını her zaman dikkate aldı. Moskova, Ortadoğu’daki çatışmaların adil bir şekilde çözülmesini tutarlı bir şekilde savunuyor ve bölgedeki tüm ülkeler arasındaki diyaloğu destekliyor.

Batı merkezli artan baskı zemininde, Rusya ile İslam Dünyası arasındaki yakınlaşmanın daha da belirgin hale gelmesini bekliyorum. Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa Birliği, tek taraflı yaptırımlar uygulayarak; kendi siyasi, ekonomik ve kültürel ajandasını dayatmaya çalışarak, aslında onlarca yıldır inşa edilmiş küresel ticaret zincirlerini istikrarsızlaştırıyor.

İşte tüm bunlar, İslam Dünyasını alternatif kalkınma yolları aramaya zorluyor ve Batı’nın sözde liberalizmine karşı çıkan bir ülke olarak Rusya doğal bir müttefik haline geliyor.

Bugünlerde Rusya ve İslam Dünyası, Batı hegemonyasının ötesine geçmeyi amaçlayan yeni bir etkileşim modeli sergiliyor. BRICS, Şanghay İşbirliği Örgütü ve İslam İşbirliği Teşkilatı gibi yapılar, çok kutuplu bir dünya inşa etmek için ideal platformlar haline geliyor.

İslam Dünyası, Rusya’yı yalnızca karşılıklı olarak faydalı işbirliği sunmakla kalmayıp; aynı zamanda uluslararası ilişkilerde egemenlik ve adalet ilkelerini savunan güvenilir bir ortak olarak görüyor.

Bu yakınlaşma, Batı’nın saldırgan politikalarına bir yanıt ve daha dengeli bir küresel sisteme doğru atılmış bir adım olarak ön plana çıkıyor.