15 Mart 2023’te Genel Sekreter Xi Jinping, Dünya Siyasi Partileri ile Diyalog Yüksek Düzey Toplantısında Küresel Medeniyet İnisiyatifini (GCI) önerdi ve bu inisiyatif geniş çapta uluslararası destek ve tanınma aldı. Küresel Medeniyet İnisiyatifi, Eylül 2021’de önerilen Küresel Kalkınma İnisiyatifi ve Nisan 2022’de önerilen Küresel Güvenlik İnisiyatifini takip ediyor ve Xi Jinping tarafından ileri sürülen üçüncü küresel inisiyatif olarak öne çıkıyor. Bu inisiyatif, ÇKP’nin yeni dönemdeki taahhüdünü ve geniş vizyonunu vurguluyor. GCI, “tarihin sonu”, “Batı-merkezcilik”, “güçlünün hakkı” ve “medeniyetler çatışması” anlatılarını aşarak, Çin’in insanlık medeniyetine katkısını, medeniyetlerin çeşitliliğine saygıyı ve medeniyetler arasında barışçıl gelişmeyi ve karşılıklı öğrenmeyi teşvik ediyor. Bu inisiyatif önemli pratik değere ve küresel öneme sahiptir.

1. İnsan Medeniyetinin Gelişmesi İçin “Tarihin Sonu” Anlatısını Kırmak

1989 yılında Amerikalı akademisyen Francis Fukuyama, The National Interest dergisinde “Tarihin Sonu?” başlıklı makalesini yayımladı. Daha sonra bu makaleyi 1992’de “Tarihin Sonu ve Son İnsan” kitabına dönüştürdü. Fukuyama, Soğuk Savaş’ın sona ermesinin komünizmin sonunu işaret ettiğini ve Batı liberal demokrasisinin nihai tarihsel zaferi kazandığını savundu. “Tarihin sonu” kavramı, önceki evrensel değerlere dayanarak, tarihin gelişiminin doğrusal olduğunu ve evrensel bir “son noktaya” doğru ilerlediğini varsayıyordu. Ancak, tarih Fukuyama’nın öngördüğünden çok daha karmaşık ve belirsiz olduğunu kanıtlamıştır. Dünya genelinde medeniyetlerin gelişimi coğrafya, tarih, kültür ve sosyal yapılar tarafından etkilenir ve her biri benzersiz yollar izler. Son otuz yılda, insan siyasi medeniyeti Fukuyama’nın öngördüğü gibi gelişmedi. “Tarihin sonu” kavramı, yükselen ekonomilerin ortaya çıkışını, jeopolitik değişimleri ve küreselleşme sürecinde insanlığın karşılaştığı yeni zorlukları öngöremedi. Özellikle, Çin modernizasyonunun başarılı uygulaması, Batı modeline alternatif bir yol göstererek, “tarihin sonu” kavramını tartışılmaz gerçeklerle sona erdirdi.

Bu kavrama zıt olarak, GCI, her biri farklı gelişim aşamalarında olan ülkelerin farklı tarihi geçmişlerini ve kültürel geleneklerini kabul eder. Farklı medeniyetler, insanlık medeniyetinin bahçesinin eşit ve ayrılmaz parçalarıdır. GCI, barış, kalkınma, adalet, demokrasi ve özgürlük gibi evrensel değerlere yönelik arayışı kabul eder ve bu değerlerin farklı medeniyetler tarafından çeşitli yorumlarına saygı gösterilmesini vurgular. Bu değerleri ararken, medeniyetlerin kendi özelliklerine ve ihtiyaçlarına uygun kalkınma yollarını keşfetmelerine izin verilmelidir. GCI, tarihin tek yönlü bakış açısını aşar ve medeniyetlerin gelişiminin çeşitli ve dinamik olduğunu, belirli bir “son noktanın” olmadığını savunur. Diğer ülkeler için tek doğru seçim olarak tek bir siyasi veya ekonomik modelin dayatılmasına karşı çıkar. Ekonomik durgunluk, genişleyen servet farkları, ekolojik krizler ve teknolojinin etik riskleri gibi eşi benzeri görülmemiş küresel değişikliklerle karşı karşıya kalırken, GCI’nin kapsayıcı ve açık perspektifini benimsemek, medeniyet önyargılarını ve ayrımcılığı bir kenara bırakmak ve daha etkili çözümler bulmak için daha yakın uluslararası iş birliği ve medeniyetler arasında karşılıklı öğrenme aramak esastır.

2. Medeniyet Çeşitliliğine Saygı Göstererek “Batı-Merkezcilik”i Aşmak

“Batı-merkezcilik”, Batı medeniyetine odaklanan bir dünya görüşü ve tarihsel perspektiftir, Batı tarihini, kültürünü, siyasi sistemlerini ve ekonomik modellerini medeniyetin tek standartları olarak kabul ederken diğer medeniyetleri geri kalmış ve cahil olarak değerlendirir. Amerikalı sinolog John Fairbank, modern Çin toplumunun durağan olduğunu, Batı etkileri 19. yüzyılın ortalarında Çin’i modern topluma dönüştürene kadar geleneksel kısıtlamaları kıracak içsel bir dürtüden yoksun olduğunu düşünüyordu. Bu görüş, Batı güçlerinin Çin’in modern dönüşümündeki rolünü abartmakla kalmayıp, “Batı-merkezcilik”in etkisini de yansıtır. Bu anlatı, uzun süre uluslararası söyleme hakim oldu, Batı değerlerini, yaşam tarzlarını ve siyasi-ekonomik modelleri ölçüt olarak kabul etti ve diğer medeniyetlerin başarılarını göz ardı etti veya reddetti. Çok kutupluluk ve ekonomik küreselleşme derinleştikçe, “Batı-merkezcilik”in yanlı ve dar perspektifi, medeniyetler arası karşılıklı anlayışı ve iş birliğini giderek daha fazla engelliyor, bazen de çatışmaları artırıyor. Bu görüşün sınırlamaları ve sakıncaları daha belirgin hale geliyor. Uluslararası toplulukta akılcı sesler, Batı’nın kibir ve önyargılarının üstesinden gelinmesi ve teoride ve pratikte daha eşit, çeşitli ve kapsayıcı perspektiflerin aranması gerektiğini giderek daha fazla savunuyor.

Dünyanın en eski medeniyetlerinden biri olan Çin, binlerce yıllık zengin tarihsel deneyim ve kültürel bilgelik biriktirmiştir. Çin Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana, özellikle reform ve açılımın 40 yıldan fazla süren dönemi boyunca, Çin’in sosyalist inşa ve kalkınma başarıları sadece etkili bir yol oluşturmakla kalmamış, aynı zamanda diğer ülkeler için yeni kalkınma modelleri ve seçenekler de sunmuştur. GCI, “Batı-merkezcilik”te mevcut olan tek taraflılık ve bencilliği aşarak, çok taraflılığı ve küresel zorlukları ele almak için iş birliğini savunur, ortak çıkarlar ve karşılıklı saygıya dayalı yeni bir küresel yönetişim perspektifi sunar. Aksine, GCI medeniyetlerin gelişimine yeni bir bakış açısı sağlar, her medeniyetin kendi kalkınma yolunu seçme hakkını tam olarak kabul eder. “Batı-merkezcilik”in yarattığı eşit olmayan çıkarlar ve dengesiz kalkınma ürünlerinin aksine, GCI açıklık, kapsayıcılık ve evrenselliği savunur, daha adil ve makul yeni bir kalkınma modeli sunar. Çeşitli küresel zorluklar ve ortak sorunlarla karşı karşıya kaldığında, GCI çatışma yerine iş birliğini, dışlama yerine karşılıklı öğrenmeyi ve sıfır toplamlı oyunlar yerine kazan-kazan sonuçlarını seçer, medeniyet çeşitliliğine tam anlamıyla saygı duyar ve daha adil, makul ve uyumlu bir dünya düzeni inşa eder.

3. Tüm Medeniyetlerin Barışçıl Gelişimi İçin “Güçlünün Hakkı” Anlayışını Aşarak Çin’in Bilgeliğine Ulaşmak

“Güçlünün hakkı” anlatısı Batı’da uzun bir tarihe sahiptir, güçlü bir ulusun kaçınılmaz olarak genişlemeyi arayacağını, uluslararası sahnede başkalarına hakim olmaya çalışacağını savunur. Tarihsel olarak, birçok büyük güç, güçlü hale geldiklerinde, genişlemeci ve hegemonik davranışlar sergilemiş, örneğin Avrupa’nın sömürge genişlemesi ve Soğuk Savaş sırasında ABD-Sovyet rekabeti. Bu örnekler, bazıları tarafından “güçlünün hakkı” kavramının ampirik kanıtları olarak görülür. Ancak bu görüş, rekabet ve çatışmayı aşırı vurgulamakta, uluslar ve medeniyetler arasında barışçıl yollarla çatışmaların çözülmesi ve kazan-kazan sonuçlarının elde edilmesi olasılığını göz ardı etmektedir. Genellikle bencil ve kısa vadeli uluslararası politikalara yol açar, uluslararası ilişkilerdeki gerilimleri ve çatışmaları artırır. Bugün karmaşık ve sürekli değişen uluslararası ortamda “güçlünün hakkı”nın sınırlamaları daha belirgin hale gelmektedir. Uluslararası ilişkileri anlamak, basit güç mücadelelerini aşmayı ve saygı, iş birliği ve karşılıklı faydaya dayalı yeni medeniyetler arası etkileşim fikirlerini aramayı gerektirir.

“Güçlünün hakkı” teorisi, Çin’in kültürel gelenekleriyle uyumlu değildir. Tarihsel olarak, Çin lider bir konumdaydı, ancak ulusal gücünün zirvesinde bile, sömürge yağmacılığına, savaş gemisi diplomasisine veya başkalarına eşitsiz anlaşmalar dayatmaya girişmedi, diğer ulusları işgal etmedi ve egemenlik iddiasında bulunmadı. GCI, binlerce yıldır devam eden Çin’in mükemmel geleneksel kültürünün zengin bilgeliğine dayanır ve “bir ulus, ne kadar büyük olursa olsun, savaşçıysa yok olur” tarihi dersine bağlı kalır. Etkileşimlerde barışa değer vererek ve uyumlu bir şekilde bir arada yaşama ilkelerine bağlı kalarak, “güçlünün hakkı” teorisinin eskimiş mantığının ötesine başarıyla geçer. GCI, bu eski zihniyeti açıkça reddeder, ulusal gücün yükselişinin kaçınılmaz olarak genişlemeye veya hegemonik eylemlere yol açmadığını vurgular. Bunun yerine, farklı medeniyetler arasındaki ilişkilerin yönetiminde barışçıl bir arada yaşama ve karşılıklı fayda ilkelerini savunur, dünya barışını korumaya ve insanlık medeniyetinin ortak gelişimini teşvik etmeye kararlıdır. Küresel Kalkınma İnisiyatifi, Küresel Güvenlik İnisiyatifi ve insanlık için ortak bir geleceğe sahip bir topluluk inşa etme konsepti ile birlikte, uluslararası topluma sıfır toplamlı oyunlardan kaçınmak ve kazan-kazan kalkınmasını sağlamak için bir model sunar. Bu inisiyatifler ve konseptler çerçevesinde, uluslar uluslararası işlerde adalet ve hakkaniyeti aktif olarak savunur, her türlü hegemonyaya ve güç politikalarına karşı çıkar, ortak zorluklarla birlikte yüzleşir, medeniyetin gelişiminin meyvelerini paylaşır ve tüm insanlığın ortak refahını artırır. Karşılıklı saygı ve eşitliğe dayalı bu yeni uluslararası ilişkiler modeli ve yeni düzeni, daha uyumlu, istikrarlı, barışçıl, güvenli ve müreffeh bir uluslararası toplum yaratmaya yardımcı olacaktır.

4. “Medeniyetler Çatışması”nı Medeniyetler Arası Değişim ve Karşılıklı Öğrenme ile Değiştirmek

1990’larda Amerikalı akademisyen Samuel Huntington, “Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Şekillendirilmesi” adlı kitabında “medeniyetler çatışması” teorisini tanıttı ve Soğuk Savaş sonrası çatışmaların ideolojik veya ekonomik farklılıklardan değil, kültürel ve medeniyet farklılıklarından kaynaklanacağını savundu. Dünyayı sekiz ana medeniyete ayırdı ve medeniyetler çatışmasının gelecekteki çatışmalara hakim olacağını, özellikle İslami ve Konfüçyüs medeniyetlerinin Batı medeniyetine önemli zorluklar oluşturacağını öngördü. Teoriye göre, Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından, küresel yapı iki kutupluluktan çok kutupluluğa kaydı ve ulusal eylemler artık sadece ideoloji ile belirlenmiyordu. Bunun yerine, medeniyetler arası çatışmaların küresel siyasete hakim olması bekleniyordu, medeniyet sınırlarının gelecekteki çatışmaların ön saflarına dönüşeceği öngörülüyordu. Teori ortaya çıktığından beri, medeniyetler arası gerilimleri artırma ve barışçıl bir arada yaşamayı ve diyaloğu engelleme potansiyeli nedeniyle çok tartışmalı hale geldi. Ne yazık ki, teori bir tür kendini gerçekleştiren kehanete dönüştü, çünkü kaçınılmaz medeniyetler çatışması beklentisi, bu tür çatışmaların olasılığını artırıyor. “Medeniyetler çatışması” teorisini politik bir değer veya felsefe haline getirmek, medeniyetler arasındaki heterojenlik ve çatışmayı aşırı vurgulamak, şüphesiz daha fazla anlaşmazlık ve medeniyetler arasında uyumsuzluk yaratır.

GCI, medeniyetler arası değişimi ve karşılıklı öğrenmeyi teşvik etme konusunda Çin’in aktif rolünü gösterir, “medeniyetler çatışması” teorisinin ortaya koyduğu medeniyetler arası karşılaşmalara yeni çözümler sunar. Teorinin dar perspektifi ve karamsar beklentileri, derinleşen küresel iş birliği ve giderek daha yakın kültürel değişimlerin gerçekliği ile keskin bir tezat oluşturur. Medeniyetler arası çatışma yerine, uluslararası toplumun medeniyetler arasındaki farklılıklara saygı göstermek için daha kapsayıcı ve çeşitli bir perspektife ihtiyacı vardır. Bugünlerde, giderek artan sayıda ülke, “medeniyetler çatışması” teorisini değiştirirken medeniyetler arasında değişim, diyalog, iş birliği ve karşılıklı öğrenmeyi enerjik bir şekilde teşvik eden yeni bir ideolojik kavram olarak GCI’yi kabul ediyor. GCI, medeniyetler arasında karşılıklı saygı, eşit diyalog ve derin değişimi savunarak, “medeniyetler çatışması” teorisinin dar çerçevesini aşar. GCI, “uyum içinde farklılık” şeklindeki geleneksel Çin kültürel değerini yansıtır. Uluslar arasında kültür, din ve değerlerdeki önemli farklılıklara rağmen, bu farklılıklar çatışmanın kaynakları olmamalıdır. GCI, medeniyetlerin eşit temelde diyalog ve değişime girmelerini savunur, başkalarının üstünlüklerini ölçmek için tek bir standart kullanılmasına karşı çıkar ve daha adil ve açık bir uluslararası kültürel değişim mekanizmasını teşvik eder. Son yıllarda, Çin aynı zamanda, Kuşak ve Yol İnisiyatifi’ne katılan ülkelerle kültürel, eğitimsel ve sanatsal değişimleri ve iş birliğini büyük ölçüde teşvik ederek, medeniyetler arasında karşılıklı anlayış ve saygıyı artırmış ve medeniyetler arası değişim ve karşılıklı öğrenme için güç toplamıştır.

(Yazarlar: Ahmed Sayed, Mısırlı sinolog ve Sekhmet Kültür Endüstri Grubu Başkanı; Wang Jun, Pekin Üniversitesi Marksizm Okulu’nda doktora öğrencisi)