Hindistan’ın stratejik özerklik politikasının ciddi şekilde test edildiği bir yer varsa bu, İran’dır. Stratejik özerklik, uluslararası sistemdeki tüm önemli nüfuz kutuplarına eşit mesafede durmayı gerektirir; ulusal çıkarlar söz konusu olduğunda manevra alanını korumayı gerektirir. Ancak yakın Amerikan ortaklığı Yeni Delhi için özellikle yakın İran ortaklığında ciddi şekilde kaygan bir zemin teşkil ediyor. Washington’ın yaptırım tehditleri, jeopolitik hırsları ve entrikaları Washington’ın Küresel ve Kapsamlı Stratejik Ortağı Hindistan’ın son derece açık olan yaklaşımını bulanıklaştırıyor. Bunun getirdiği en belirgin sonuç, Yeni Delhi’nin Tahran ile ilişkilerini istediği düzeyde geliştirememesidir. Ve bunun en somut örneğini görmek için Chabahar projesine bakmak yeterli olacaktır.

Hindistan’ın Avrasya’ya açılan kapısı

İki ülke her ne kadar İran cumhurbaşkanının Hindistan’ı ziyaret ettiği 2002 yılından bu yana bu bağlantı projesinden bahsediyor olsalar da Amerikan yaptırım korkusu, Hindistan Başbakanı Narendra Modi’nin Tahran’ı ziyaret edip İran ve Afganistan ile üçlü bir anlaşma imzaladığı 2016 yılına kadar projenin gerçekleşmesini engelledi. Proje, Yeni Delhi’nin Avrasya’ya bağlantı kazanmasına ve Çin’in artan bölgesel nüfuzuna karşı koymasına yardımcı olabilir. Chabahar, Hindistan’ın denize kıyısı olmayan Afganistan’a ve kaynak zengini Orta Asya’ya erişmesine olanak sağlamakla kalmıyor, aynı zamanda Avrasya ticaret yolları için bir geçiş merkezi görevi de görüyor.

2015 yılında Obama yönetiminin İran ile Ortak Kapsamlı Eylem Planı’nı (İran nükleer anlaşması) kabul etmesi ve bazı yaptırımların hafifletilmesi ile bir miktar ilerleme kaydedildi. Hindistan, İran’dan ham petrol ithalatında muafiyet dahi aldı. Ancak Trump’ın başkanlığının başlaması ile beraber 2018’de İran Nükleer Anlaşması’ndan çekilmesi ve Hindistan’ın temel kaygılarına karşın tüm muafiyetleri kaldırırken 2019’da katı yaptırımları yeniden uygulamaya koyması ile bu durum bir kez daha değişti. Hint şirketler ikincil yaptırımlar nedeni ile tereddütlü davrandılar ve bu nedenle Yeni Delhi’nin toplam ham petrol ihtiyacının yaklaşık yüzde 11-12’sine tekabül eden İran ham petrolü ithalatı neredeyse sıfıra indi.

Ancak Washington yönetimi 2018 yılında Chabahar Limanı’nın geliştirilmesine olanak tanıyan 2012 tarihli İran Özgürlük ve Silahsızlanma Yasası kapsamında alternatif tedarik rotaları sağlamak amacı ile Chabahar Limanı’na muafiyetler tanıdı. Ardından Hindistan, liman geliştirme bütçesini 2020-21’de 5,5 milyon dolardan 2022-23’te 12,3 milyon dolara çıkararak Chabahar projesine olan bağlılığını güçlendirdi. Aynı yıl, India Port Global Limited’in (IPGL) 25 milyon dolar tutarındaki yatırımının ardından limanın Shahid Beheshti terminali faaliyete geçti. IPGL’nin, kapasiteleri 100 ile 140 ton arasında değişen altı mobil vinç kurmasının ardından, 2019 yılından bu yana limandan 90 bin TEU ve 8,4 milyon tonun üzerinde genel kargo taşındı. Yeni Delhi terminali Afganistan’a ve hatta İran’a insani yardım sağlamak için kullanmaya devam etti.

Yeni Delhi’nin proaktif duruşuna karşın yaptırımlar, bölgeler arası anlaşmazlıklar ve bürokratik engeller nedeni ile finansmanda sürekli yaşanan gecikmeler, Chabahar Limanı’nı Uluslararası Kuzey-Güney Ulaşım Koridoru’na (INSTC) bağlayacak 628 km uzunluğundaki Chabahar-Zahedan demiryolu hattının inşaatını yavaşlattı ve 2023 yılında projenin yalnızca yüzde 65’i tamamlanabildi. Hindistan, demiryolu bağlantısı kurulduğunda Kuzey-Güney Ulaşım Koridoru’nun Doğu ve Batı koridorları aracılığı ile başta Orta Asya olmak üzere büyük Avrasya pazarına erişebilecek. Chabahar Limanı, Kuzey-Güney Koridoru üzerinden Hindistan’ın Mumbai limanını Avrasya’ya bağlayan hayati bir bağlantı. 7.200 km’nin üzerinde bir alana yayılan bu Koridor, Mumbai’yi Avrasya ve Orta Asya’ya bağlayacak deniz yollarını ve demiryolu ile karayolu bağlantılarını içeriyor. Kuzey-Güney Koridoru Hindistan, Rusya ve İran arasında Eylül 2000’de yapılan anlaşmada önerilmişti. Ve o tarihten bu yana Koridor anlaşması aralarında Rusya, Hindistan, İran, Türkiye, Azerbaycan, Belarus, Bulgaristan, Ermenistan, Orta Asya Cumhuriyetleri, Ukrayna ve Umman’ın da bulunduğu 13 ülke tarafından onaylandı. Tahminlere göre Koridor, son dönemde bölgesel çatışmalar nedeni ile aksamalara uğrayan Süveyş Kanalı güzergahına kıyasla transit süresini 45-60 günden 25-30 güne indirebilir ve nakliye maliyetini de yüzde 30 oranında azaltabilir.

Bu arada 2020’de, Modi’nin Chabahar-Zahedan demiryolu hattını inşa etme anlaşmasını imzalamasından dört yıl sonra Tahran, gecikmeleri gerekçe göstererek Hindistan’ı projeden çıkardı ve bu işi tek başına yapacağını iddia etti. Ancak Yeni Delhi için durum o kadar basit değildi. Aniden Çin’in ismi Chabahar projesine atıldı; Pekin ve Tahran’ın önerilen 400 milyar dolarlık ekonomik ve stratejik anlaşmayı, Çin’in İran’ın petrol ve gaz endüstrisine 280 milyar dolar, üretim ve ulaşım altyapısına 120 milyar dolar yatırım yapacağını öngören 25 yıllık anlaşmayı imzalamaya yakın olduğu ortaya atıldı. Çin’in Chabahar projesi ile bağlantısı açık olmasa da güçlü bir olasılık olarak kaldı. Ve Yeni Delhi’nin bu muhtemel Pekin nüfuzunu kırmak için daha uzun vadeli bir şeyler yapması gerekiyordu ki bu yıl mayıs ayında gerçekleşen gelişmeyi bu açıdan okumak gerek.

Chabahar’da son ilerleme

13 Mayıs’ta Hindistan ve İran, Chabahar Limanı’nın işletmesi ve geliştirilmesine yönelik 10 yıllık bir anlaşma imzaladı. Indian Ports Global Limited, Hindistan’ın Orta Asya, Afganistan, Güney Kafkasya ve büyük Avrasya bölgesi ile bağlantısını güçlendirmek için limana yaklaşık 120 milyon dolar yatırım yapacak ve altyapı gelişimi için yaklaşık 250 milyon dolar daha kredi olanağı sunacak. Şu ana kadar India Port Global Limited ile sözleşmeler yıllık imzalanıyordu. Yeni Delhi’nin liman operasyonları için çoğunlukla kısa vadeli anlaşmalar kullanması nedeni ile Hint yatırımcılar ve nakliyeciler Chabahar Limanı’na yatırım yapma konusunda isteksizdi. Ancak İran ile imzalanan bu uzun vadeli anlaşmanın yatırımcıların güvenini artırması bekleniyor.

Ancak bu ilerleme, Amerika’nın yaptırım uyarısı ile hızla gölgelendi. Ki Washington yönetimi, Hindistan-İran liman anlaşmasında muafiyet olmadığını açıklayarak, İran ile iş anlaşması yapmayı düşünen tüm kuruluşların “potansiyel yaptırım riski” ile karşı karşıya olduğu konusunda uyardı. Öte yandan Hindistan ise tek taraflı yaptırımlara inanmıyor ve yalnızca herhangi bir devlete karşı BM Güvenlik Konseyi’nin zorunlu kıldığı önlemleri kabul ediyor. Ancak bu durumda Hint şirketler, Batı’nın kısıtlarına önemli ölçüde maruz kaldıkları için çok daha ihtiyatlı olmak zorunda kalıyor ve bu nedenle CAATSA yaptırımları (Amerika’nın Düşmanlarına Yaptırımlarla Karşı Koyma Yasası), onların Chabahar ve İran ile proaktif etkileşime girme hevesini azaltıyor. Bu noktada belki de tek taraflı yaptırım rejimine karşı yaptırımlardan muaf özel amaçlı araçlar, gerekli ikili mali düzenlemeler ve benzer düşünceleri paylaşan bir ticaret grubu için uygun mekanizmaların tasarlanması düşünülebilir.

İlişkilerde Reisi etkisi

İkili ilişkiler açısından merhum İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin cumhurbaşkanı olarak görev süresi yalnızca samimiyet ve istikrar değil, aynı zamanda zorlu jeopolitik ortamda Yeni Delhi için fırsatlar getirdi. Reisi yönetiminin Yeni Delhi ile nihayet Chabahar projesi üzerine 10 yıllık bir sözleşme imzalaması ve hem projenin hem de ikili ilişkilerin Çin’in gölgesine düşmemesi adına oynadığı rolü anlamak için, Hindistan Dışişleri Bakanı S. Jaishankar’ın İran cumhurbaşkanı kazada ölmeden önce Kalküta’da yaptığı son açıklamaları dikkate almak gerekir: “Onların (Reisi ve Dışişleri Bakanı Abdullahiyan’ın) ilgileri ve inisiyatifleri sayesinde aslında uzun vadeli bir anlaşmaya varabildik.” Bu arada, Pakistan’a yaptığı son ziyarette Reisi, medyaya konuşurken Pakistan başbakanının Gazze’deki durumu Keşmir’deki durum ile denk tutma çabalarına destek vermeyi reddetmiş; İran-Pakistan ortak açıklamasında Keşmir’den bahsedilirken Yeni Delhi hassasiyetinin gözetildiği görülmüştü.

Dolayısıyla çoğunlukla Amerikan yaptırımı korkusunun gölgesinde gelişen ikili ilişkilerde Reisi, en azından Hindistan için çözümün bir parçası olarak görülüyordu. Ancak onun (ve dışişleri bakanının) helikopter kazası sonucu beklenmedik ölümü Yeni Delhi için işleri karmaşıklaştırıyor. Onun ölümü, özellikle Amerikan yaptırımları ve Orta Doğu’da nüfuz için Çin-Hindistan rekabeti göz önüne alındığında, Hindistan için bir gerileme olarak yorumlanıyor. Dolayısıyla bu aynı zamanda Amerika’nın İran politikasının öngörülemezliği ile bağların yeniden gözden geçirilmesi için kasvetli bir an sunuyor ki Hindistan’ın İran ile geliştirmeye çalıştığı altyapı ve ticaret ortaklığı her daim Amerika’nın öngörülemezliğinin, ekonomik yaptırımlarının veya yaptırım tehdidinin konusu olmuştur. Reisi’nin yokluğu ve ayrıca kısa bir süre sonra Amerika’daki seçim sezonunu dikkate alarak, Yeni Delhi’nin stratejik hedeflerine ulaşmak için öngörülemez düzlemde nasıl ilerlediğini ve Amerika’nın Hindistan-İran bağlarını yeniden koz olarak kullanıp kullanmayacağını görmek gerekecek.

Ezcümle

Chabahar’da Hindistan’ı ilgilendiren çok şey var. Yeni Delhi’nin Amerikan yaptırımları ve Washington’ın Tahran ile bağlarını koparma baskısı ile defalarca engellenmesine karşın projeyi inatla sürdürmesinin bir nedeni var. Aslında en temel neden açık: Potansiyel kazanımları Pekin’e hediye etmemek. Ama Chabahar Limanı projesi Yeni Delhi’nin onlarca yıldır ilgisini çekiyor olsa da aynı zamanda Hindistan’ın stratejik çıkarlarının Amerika’nın öncelikleri uğruna feda edildiği Amerikan-Hindistan ortaklığındaki kör noktayı da sembolize ediyor.

Kuzey Kore lideri Kim Jong Un, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’i sosyal medya da yer alan görüntülere görüldüğü gibi büyük bir diplomatik şölen ile karşıladı. İki lider bir araya gelmeden önde Pyongyang caddeleri Rus Lider Putin’in gelişine hazırdı. Rusya Federasyonu ve Kuzey Kore ilişkileri Soğuk Savaş dönemine dayanan önemli bir ideolojik temele dayalıdır. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından iki ülke ilişkilerinde kısa bir kesinti yaşansa da 2000 yılında Putin 2000’de başkanlığının ilk yılında, Kuzey Kore’yi ilk ve son kez ziyaret etmişti. Bu ziyaretin ardından yaklaşık 24 yıl sonra Vladimir Putin 18-19 Haziran tarihinde Kuzey Kore’ye yeniden büyük bir ziyaret gerçekleştirdi.  Vladimir Putin bu ziyaret öncesinde ziyarete ilişkin Nodong Sinmun[1] gazetesinde “Rusya ve Kuzey Kore: Yıllar boyunca süren dostluk ve işbirliği gelenekleri” başlıklı makale kaleme aldı. Putin makalesinde, Sovyetler Birliği’nin dünyada Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti’ni tanıyan ve onunla diplomatik ilişkiler kuran ilk ülke olduğuna dikkat çekmesi önemli idi. İki ülke arasındaki tarihi ilişkilerine değinen Putin, ayrıca 1949 tarihinde SSCB ile Kuzey Kore arasında Ekonomik ve Kültürel İşbirliği Anlaşması imzalanması ile işbirliğinin güçlendiğine de dikkat çekmiştir.[2] Dolayısıyla gerçekleştirilen bu ziyaret tarihi bağlar ve yeni ortaklıkların göstergesi olmaktadır. Bunların yanı sıra Rusya açısından bu ziyarette verilen mesaj Batı yaptırımları karşısında alternatifsiz bir Rusya olmadığı gerçeğidir.

Bu açıdan Kuzey Kore ziyareti kendi içinde önemli alt metinleri taşıyan bir ziyaret olarak okunmalıdır. Putin’in 24 yıl aradan sonra Kuzey Kore’ye gerçekleştirdiği bu ziyaret, ekonomik yardım ve teknoloji transferleri gibi önemli alanları içermekle birlikte aynı zamanda Ukrayna Savaşı’nın yarattığı yaptırımlar dalgasını da kırmayı hedefleyen adımları içinde barındırıyor.  Esasında Rusya ve Kuzey Kore arasında imzalanan bu anlaşmanın çok daha öncesinde yaratılan bir müttefik çizgisi ve bunun getirdiği ortaklıklar söz konusu idi sadece anlaşma çerçevesinde de facto boyuttan dejure boyuta taşındı. Bu açıdan yaptırımlar-ortaklıklar ekseninde şekillenen bu süreci nasıl okumalıyız?

Dostluklar ve Çok Merkezlilik vs. Endişeler ve Yaptırımlar

Keza geçtiğimiz günlerde İsviçre’nin ev sahipliğinde barışı gerçekleştirecek taraflar olan Rusya ve Ukrayna’yı bir araya getirmek yerine, savaşın devamını ister gibi, Rusya’nın olmadığı bir Ukrayna Barış Konferansı düzenlendi. Barış çağrısı yapan ülkelerin Rusya ve Çin olmadan yaptıkları bu toplantı esasında barışa dair büyük “bir yanılsama” ortaya koymuştur. Nitekim Batı’nın, Rusya’ sız düzenlenen bir barış konferansına karşılık Rusya’nın kendisi için dost ya da müttefik olarak gördüğü ülkelerle ilişkilerini derinleştirme çabası şaşırtıcı olmayacaktır.  Reel politik açıdan şu an her iki ülke de Batı yaptırımları ile karşı karşıyadır. Bu açıdan her iki ülke de kendilerindeki eksikleri giderme adına karşılıklı olarak ortaklıklarını ve dostlukları derinleştirerek kazan-kazan politikasını derinleştirme adımları atmaktadır. Dolayısıyla iki ülke arasında elbette pek çok alanda ortaklık sağlanacak (tarım, kültür, ekonomi, vb.) ancak en önemli konular şüphesiz yaptırımları delecek olan teknoloji-enerji ve askeri adımlar olacaktır.

İlk olarak Rusya ile Kuzey Kore arasındaki kapsamlı stratejik ortaklığa ilişkin anlaşmaya dair Kim Jong Un, barışçıl ve savunmaya yönelik olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca bu barışçıl anlaşmanın çok kutuplu yeni bir dünya kurma adına itici bir güç olacağına da dikkat çekmiştir.  Nitekim Rusya ve Kuzey Kore’nin jeopolitik durumları ve Batı yaptırımlarının etkisi düşünüldüğünde, ortak hareket etmeleri ve yeni birçok kutup merkezi kurma hamleleri şaşırtıcı değildir. Tek kutuplu dünya sistemi içerisinde Amerika karşısında bir anlamda yeniden kutuplaşma yaşanmakta ve bu süreçte Kuzey Kore ve Rusya ilişkilerinin yakınlaşması dikkat çekmektedir. Ayrıca Kim’in, Rusya’nın Ukrayna’da özel askeri operasyonun yürütülmesinde Rus hükümetine, ordusuna ve halkına tam destek verme sözü de önemlidir.[3] Bilindiği gibi Rusya-Ukrayna Savaşı başladığından bu yana Kuzey Kore, Rusya’ya ihtiyacı olan top mermisi gibi önemli malzemeleri sağlarken; Rusya’da, Kuzey Kore için Birleşmiş Milletler nezdinde Kuzey Kore için âdeta koruyucu işlevi görmektedir. Keza Rusya’nın, Kuzey Kore’ye sağladığı gıda yardımı da önemli bir noktaya teşkil eder. İkinci olarak, Rusya ve Kuzey Kore arasına imzalanan ilk anlaşmanın üzerinden yaklaşık 75 yıl geçmişken, bu ziyaret ile iki ülke arasında yeniden güçlü bir stratejik anlaşma imzalandı.  Putin’in, Kuzey Kore ziyareti ile iki ülke arasında imzalanan “Kapsamlı stratejik ortaklık” olarak tanımlanan anlaşma bugüne kadarki en geniş alt birimleri içerek ortaklık anlaşması olarak görülüyor. Nitekim bu anlaşmanın kapsamı özellikle 2022 yılından bu yana ABD’nin yakından takip ettiği silah satışı endişelerini artıracaktır. Kuzey Kore’nin 2022’de Wagner Grubu’na hafif silah satışını takiben Rusya’ya yollanan 5 milyon mermilik mühimmat ve çok sayıda balistik silah tedariki endişe veren en önemli durumdu.[4] Nitekim Güney Kore Savunma Bakanı Shin Wonsik’in, Kuzey Kore’den yollanan 5 milyon top mermisi taşıyabilecek konteynerler[5] haricinde, Vladimir Putin’in Pyongyang ziyareti sonrasında daha fazlasının olacağına ilişkin endişesi ABD’nin endişelerini destekler şekilde. Hem bölge hem de küresel ölçekte Rusya ve Kuzey Kore arasındaki anlaşmanın ne derece endişe verici olduğunun göstergesidir. Nitekim bu endişe hızla misillemeye dönüşmüştür. Güney Kore’nin Ukrayna’ya silah göndereceğine ilişkin haberler akabinde Vladimir Putin bunun ölümcül bir hata olacağını bertilmiştir. Nitekim Rusya ve Kuzey Kore arasındaki anlaşma kapsamında taraflardan birine yapılan saldırı durumunda ortak hareket etme konusu gündeme gelir ise Putin’in uyarısı somutlaşacak bir zemin kazanabilir.

Üçüncü olarak ise Rusya’nın, Kuzey Kore ile imzalanan yeni anlaşma kapsamında askeri iş birliğinin Güney Kore’nin yanı sıra Japonya açısından da endişe yaratacağı ortadadır. Özellikle BMGK’ nin Kuzey Kore yaptırım kararları düşünüldüğünde, Rusya ile bu askeri işbirliği daha önemli hale gelecektir. Bunun nedeni geçtiğimiz günlerde Rusya’nın doğrudan petrol tedarik etmesi konusuna dair eleştirilerin yer almasıdır.  Bu durum özellikle Kuzey Kore tankerlerinin, Rus limanından sadece petrol yüklemekle kalmayacağı aynı zamanda mühimmat ve füze transferi gerçekleştirileceğine dair endişeleri de içinde barındırmakta idi. Keza Rusya’nın BM nezdinde bir diğer hamlesi de Kuzey Kore’ye nükleer programı nedeniyle uygulanan yaptırımların Yaptırım Komitesi Uzmanlar Grubu’nun görev süresinin uzatılmasını veto etmesidir. Nitekim imzalanan anlaşma kapsamında teknolojik destek, petrol ve enerji konusunda Rusya’nın, Kuzey Kore desteği BM yaptırımları kapsamında nasıl bir çerçeve çizecektir düşündürücüdür.

 BRICS’ in Yeni Üyesi Kuzey Kore Mi?

2022 yılından bu yana uluslararası sistemde Batı ve Rusya arasında Ukrayna üzerinden devam eden savaş ve yaptırımların ardı arkası gelmeden her geçen gün daha da çetrefilli bir tablo oluşmaktadır. Rusya bu açıdan kendini koruma adına, yeni alternatiflere ve var olan bölgesel ve uluslararası örgütlere yönelmekte. Bu açıdan Kuzey Kore ile ilişkilerde, Batı etkisi kendini gösterirken Kuzey Kore’nin de uluslararası alanda var olan yalnızlığı ikili ilişkiler üzerinden ilerletilmekte. Burada sorulması gereken soru belki de son dönemde öne çıkan BRICS gibi uluslararası platformlarda Kuzey Kore’nin yer alıp almayacağıdır.

Kim Jong-un, Rusya’yı ‘en dürüst dost ve ortak’ olarak tanımlarken, bölgede Çin ile olan ilişkileri de unutulmamalı. Esasında Kuzey Kore belli bir ideolojik ve sistem karşıtı duruşu ile kendi yakın çevresini yaratmış olsa da küresel sistemde jeopolitik açıdan yalnızdır. Bu açıdan BRICS üyeliği konusunda Kuzey Kore’nin düşünülmesi söz konusu olabilir mi? Kuzey Kore’nin BRICS’e katılım noktasında olumlu yaklaşımı olduğuna ilişkin mayıs ayında kısa haberler yer almıştı.[6] Bu üyelik söz konusu olur ise BRICS’in Batı ödeme sistemi dolar karşısında yürüttüğü de-dolarizasyon politikası açısından üyelerini artırma ve çeşitlendirme girişiminde yeni bir adım da atılmış olacak. Eş zamanlı olarak Kuzey Kore’nin jeopolitik izolasyonunu kırdığı da görülecektir. Son noktada ise çok kutuplu dünya yaklaşımında bir kutuptan ziyade merkez olarak yeni yapılanmaların üye kabulleri açısından ayrım yapmama yaklaşımı da görülecektir.

[1] http://www.rodong.rep.kp/en/

[2] http://kremlin.ru/events/president/news/74317

[3] https://abcnews.go.com/International/wireStory/kim-putin-meet-pyongyang-worries-raised-north-koreas-111240656

[4] https://www.reuters.com/world/us-says-russias-wagner-group-bought-north-korean-weapons-ukraine-war-2022-12-22/

[5] https://time.com/6988568/north-korea-russia-artillery-shell-south-korea-defense-minister/

[6] https://www.cointribune.com/en/north-koreas-brics-approach-forging-a-new-global-equilibrium/

Nur topu bir krizimiz daha oldu; ama aniden patlak vermedi. Adeta göstere göstere geldi. Dışişleri Bakanlığı kendi üslubuyla krizi yumuşatmaya çalışsa da söylediklerinin büyük bir kısmı inandırıcı olmadı. Aynı çizgide yapılacak yeni açıklamalar konuyla ilgili kafaları daha fazla karıştırmaktan öteye gitmeyebilir.

İsviçre’nin Bürgenstock (Vaktiyle – 2004 – Annan Planı’nın son müzakereleri de aynı yerde yapılmıştı) kasabasında yapılan Ukrayna konulu toplantıya Türkiye’den Dışişleri Bakanı Hakan Fidan’a ilaveten Fener Rum Patriği Bartholomeos da katıldı, üstelik ‘ekümenik’ sıfatıyla… Başka bir ifadeyle Bartholomeos ‘Konstantinopolis Ekümenik Patrikliği – veya Konstantinopolis Ekümenik Patriği – olarak davet almış, o sıfatla toplantıda önüne isimlik konulmuş, devletler yanında örgütlerin de katıldığı bu uluslararası toplantıda yer almış. Fırsatı ganimet bilerek nihai bildiriye de imza atmış.

Skandal sosyal medya hesaplarında paylaşılınca ortalık karıştı; zira haklı olarak pek çok kişi Türkiye’nin neden iki ayrı temsilci ile konferansta bulunduğunu, eğer dışişleri delegasyonu Patrik Hazretlerini de götürmek istediyse neden kendisinin Türk heyetinin bir mensubu olarak gitmediğini sorgulamaya başladı. Dışişleri Bakanlığı, Fidan’ın orada Patrik ile bir ikili görüşme yapmadığını, Bartholomeos’un nihai metni imza ettiği iddiasının gerçek olmadığını – oysa gerçek – söyledikten sonra Bakanlığın Patrikhane ile ilgili politikasında herhangi bir değişiklik olmadığının izahtan vareste olduğunu dile getirdi. 

SORUNUN PROTOKOL VE ESASA İLİŞKİN TARAFLARI

Burada yaşanan sorunun bir tarafı protokolle ilgili, diğer tarafı ise esasa ilişkin. Protokol tarafında İsviçre ve Ukrayna’nın neden ‘ekümenik’ sıfatıyla Patrik Hazretlerine davetiye gönderdikleri sorusu sorulabilir; ama bunun cevabı çok açık. Patrikhane yıllardır kendisini bu şekilde tanımlıyor ve hükümet de hiçbir şey demiyor. Hatta Patrikhane’nin iddiaları doğruysa resmi kurumlarla yazışmalarında Patrik bu unvanı kullanıyor veya kendisine bu şekilde hitap ediliyor. Yıllardır bu unvanı kullanarak yurt içinde ve dışında toplantılara katılıyor ve hükümetten herhangi bir uyarı gelmiyor.

Eğer hükümet bu defaki toplantıya bu unvanla katılmasını istememiş veya katılmasına toptan karşı çıkmışsa neden toplantı öncesinde bu durum hem Patrik hem de organizatörler ile ele alınmamış? Örneğin Türkiye güçlü bir ülke, isterse toplantıya da katılmaz, Patrik hazretlerinin katılmasını ve bu unvanla yer almasını da engelleyebilirdi. Eğer her şeye rağmen Patrik ısrarcı davranırsa kendisi hakkında soruşturma açabilirdi. Toplantının görüntüleri toplumda infial yaratmasaydı Patrik’in nihai bildiriyi ‘ekümenik’ sıfatı ile imzalamasının bile hükümet açısından önemli addedilecek bir tarafı yok muydu yoksa? Şimdi yapılanlar da tamamen infiali yatıştırma girişimi mi? Olabilir hatta kuvvetle muhtemeldir. Zaten ülkemizde veya etrafımızda haftada ortalama bir veya birkaç kriz patlak verdiği için şimdiki infial hızla kaybolur ve toplumsal ilgi yeni krize kanalize olur diye düşünmüş olabilirler.

MESELENİN ESASI

Fakat mesele esastan ele alınıp bir çözüme kavuşturulmadığı takdirde benzeri krizler çıkmaya devam edecektir. Hikayemizin tarihi tarafı aşağı yukarı şöyle: bir Osmanlı kurumu olan Patrikhane Osmanlı’nın gerilemesiyle geriliyor, çökmesiyle de çöküyor. Milli Mücadele yıllarında Yunanistan yanlısı faaliyetlerin merkezlerinden birisi haline geldiği için özellikle de Yunanistan ile yapılan nüfus mübadelesi anlaşmasının ardından Lozan müzakereleri sırasında görüşmelere konu oluyor, Türk tarafı bunun ülkeden çıkarılmasında ısrar ediyor; fakat İstanbul ve Adalarda yaşayan ve Türkiye’de kalması kararlaştırılan (Batı Trakya Türk toplumunun orada kalması karşılığında) Rum Ortodoks toplumun kilisesi olarak kalmasına izin veriliyor. Hatta bu konu Lozan Antlaşması’nın metninde yer almıyor; çünkü Türk delegasyonu böyle bir konunun uluslararası bir anlaşmanın metninde yer almasına ısrarla karşı çıkıyor.

Sonradan Atatürk döneminde Patrikhane bir Türk dini kurumu olarak değerlendiriliyor ve faaliyetleri itibariyle İstanbul Fatih Kaymakamlığı’na bağlı bir Türk dini kurumu olarak müktesebatı oluşuyor. Her faaliyeti, yurt içi ve yurt dışı gezileri için Kaymakamlıktan izin alması kayda geçiriliyor ve bazen daha dikkatli bazen daha gevşek uygulamalarla bu sistem yürürlükte kalıyor. Örneğin Atatürk dönemi ve sonrasında 1950’lere kadar sıkı ve dikkatli giden bu uygulama Menderes döneminde bu kurumun komünist dünyada istihbari faaliyetler için kullanılabileceği gerekçesiyle uygulama biraz gevşetiliyor hatta Amerika’dan Türk vatandaşı olmayan bir patrik (Athenağoras, uçakta gelirken bakanlar kurulu kararı ile kendisine TC. vatandaşlığı veriliyor) bile getirtiliyor. Kıbrıs meselesinin patlak vermesiyle Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde yaşanan sarsıntı İstanbul Rumlarını ve patrikhaneyi epeyce zora sokarken Batı Trakya Türk toplumu da Yunanistan’ın şiddetli baskılarına maruz kalıyorlar.

Türkiye’nin iyi kötü özenle yürüttüğü patrikhane politikaları AB süreci başlayıncaya kadar sürdürüldü. Hatta 1990’larda özellikle de ikinci yarısında AB konusu Türkçe yazıp çizen ve konuşan medyada Türkiye’nin bütün dış politika meselelerinin hafife alındığı, politikalarıyla dalga geçildiği yıllarda bile patrikhane politikaları resmi düzeyde aynı çerçevede uygulamada kalabilmişti.

AK PARTİ’NİN GELİŞİYLE HER ŞEY BOZULDU

AK Parti’nin iktidara geldiği 2002 yılı sonlarından itibaren bütün dış politika –örneğin Kıbrıs davası, Ege sorunları, Ermeni soykırımı iftiraları vd.- konuları değersizleştirilerek toptan değiştirildi. Mesela Kıbrıs’ta ‘Yes be Annem’ hezeyanlarının kol gezdiği yıllarda yani Yunanistan’ın Ege’de Türkiye’ye ait adalara bizim hiçbir karşı koymamız olmaksızın asker çıkararak el koyduğu dönemde patrik ve patrikhane de kendisine otonom bir alan oluşturdu. Zaten AB’nin Türkiye için hazırladığı ilerleme raporlarında patrikhanenin talepleri de Türkiye’nin yerine getirmesi gereken ev ödevleri arasında sayılmaktaydı. Öte yandan AK Parti önde gelenleri yaptıkları konuşmalar ve açıklamalarla zaten patrikhanenin tezlerine destek verir şekilde konuşuyorlar ve Osmanlı zamanında patrikhanenin hangi ayrıcalıklara sahip olduğundan dem vurarak bunların hiçbir sorun yaratmadığını/yaratmayacağını anlatıp duruyorlardı. İşte bu dönemde Patrik Hazretleri kendisine otonom bir alan oluşturdu, bütün toplantılara ‘ekümenik’ sıfatını kullanarak katıldı, AB’nin talepleri -ki aslında kendi talepleriydi- ile adeta bir Vatikan oluşturmaya çalıştı.

Türkiye’nin AB ile aldatılması olarak adlandırılabilecek bu süreç Allah’tan akamete uğradı. AB Türkiye’yi üye yapma niyetinde olmadığını gösterirken Türkiye’nin de bu aldatmacadan uzaklaşmasıyla yeni bir dönem başladı. Türkiye Kıbrıs’ta ‘Yes be Annem’ lafıyla özdeşleşen Annan Planı ve hatta daha da gerisine düşen bir dizi tavizkar görüşmenin ardından iki devletli çözüme karar kılarken Ege’de Yunanistan’ın oldu-bittilerine izin vermeyecek şekilde Mavi Vatan doktrinini benimsedi ve Libya ile deniz yetki alanları sınırlandırma anlaşması imzaladı. Bu iki temel konudaki politika değişikliğine ilaveten yapılması gereken taktik planlar/hazırlıklar pek ortada yok gibi görünse de en azından o eski politikaların yerinde yeller estiği kesin; ama patrikhane konusunda somut hiçbir şey yapılmadı.

PATRİKHANE POLİTİKASI CUMHURİYETİN İLK YILLARINDAKİ
ESASLARA BAĞLANMALI

Patrikhane konusunda yapılacak ilk düzenleme ‘ekümenik’ iddiasının kabul edilmeyeceğiyle ilgili olmalı. Bizans zamanından gelen bu unvanın alt yapısı kalmamış durumda. Dünya Ortodokslarının ruhani lideri anlamında kullanılan bu unvanın Bizans ya da Osmanlı dönemlerindeki karşılığı veya tabanı yok. Zaten Katoliklik gibi tek merkezden yönetilmeyen ve tarih içinde devletle yönetim konusunda herhangi bir çatışması söz konusu olmayan Ortodoksluğun -ki bu yönüyle Osmanlı sistemindeki padişah ve şeyhülislam ilişkisine benzer- özellikle on dokuzuncu ve yirminci yüzyıllarda devletlerin/toplumların milli dinleri haline geldiği dikkate alındığında yaklaşık 300 milyon olduğu söylenen Ortodoks dünyasının ruhani lideri olması düşünülemez.

Özellikle on dokuzuncu ve yirminci yüzyıllar Ortodoks milletlerin ve patrikhanelerinin mücadelelerinin yüzyıllarıdır. Hatta bu mücadele hem milletler hem de patrikhaneler arasında halen devam etmektedir. Dolayısıyla Ortodokslukta gerçek manada ‘ekümeniklik’ zaten yoktur ve İstanbul Fener Rum Patrikhanesinin böyle bir unvanı taşıması doğru değildir. Cumhuriyetin ilk yıllarında kendisine verilen statü de İstanbul ve Adalarda yaşayan ve Türkiye’nin ayrılmaz parçası olan Rumların kilisesidir. Ayrıca ekümeniklik iddiaları siyasi çatışmalar, Patrikhane’nin Rusya’ya karşı kullanılması gibi konularda Türkiye’nin başını da ağrıtabilir.

Aslında 2022 yılı Ağustos ayında ekümeniklik tartışmalarının alevlendiği bir başka ortamda Fatih Kaymakamlığı adına yapılan açıklamada (http://www.fatih.gov.tr/fener-rum-patrikhanesinin-ekumeniklik-iddiasina-iliskin-basin-aciklamamiz) bu konu bütün ayrıntıları ile ortaya konulmuş; ancak bu tavır bir politika ile hayata geçirilmemiştir. Yapılması gereken İçişleri Bakanlığı tarafından çıkarılacak bir yönetmelik ile konunun düzenlenmesi, patrikhanenin bütünüyle Fatih Kaymakamlığına bağlı bir Türk kilisesi olduğunun belirtilmesi ve her faaliyeti için kaymakamlıktan izin almak zorunda olunduğunun açık seçik bir biçimde ifade edilmesi olacaktır. Uygulamada ise katiyen taviz verilmemelidir. Unutmamak gerekir ki, nasıl PKK/PYD’nin Amerika’nın gölgesine saklanması Türkiye’nin bu terör örgütlerine karşı harekat yapmasını engelleyemiyorsa, AB’nin bu konudaki istekleri ve baskılarının da patrikhane politikamızı değiştiremeyeceği ortaya konulmalıdır.