Okay Deprem
Gazeteci-yazar

Geçtiğimiz günlerde Enerji Bakanı Alparslan Bayraktar, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler (BM) verilerine dayanmak suretiyle, Suriye’nin altyapısının onarılmasının 250 – 500 milyar dolar ile 1 trilyon dolar arasında bir astronomik rakama mal olabileceği şeklinde bir açıklamada bulundu. Tayyip Erdoğan da 25 Aralık’ta verdiği bir demeçte, ‘Arap ve İslam dünyasının Suriye’ye destek vermesi gerektiğini, Suriye’ye para aktarılmasını beklediğini’ söylemişti. Ancak bu noktada gözüken manzara o ki, Suriye’yi yeniden ayağa kaldırmak için Türkiye kendi parasını harcamak, Suriye’ye yardım için gerekli büyük miktarlarda parayı kendi imkânlarıyla bulmak zorunda kalacak. Çünkü aksi takdirde, yani Suriye için gerek Türkiye’den gerekse herhangi bir başka “dost ülke veya ülkelerden” ciddi maddi ve finansal kaynaklar bulunamaz ise, bu ülkede hiç olmadığı kadar gerçek anlamda insani bir felaket yaşanacak. Dolayısıyla Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Suriye’de elde etmeyi umduğu jeopolitik başarıların bedelini Türkiye halkı kendi cebinden çıkan kaynak ve paralarla ödeyebilir pekâlâ.

Heyet Tahrir El-Şam’a müttefik olmanın bedeli, ağır bir iktisadi yük altına girmek olur

Türkiye ekonomisi bilindiği gibi uzun süredir GSYH büyümesinin yavaşlaması, yüksek enflasyon ve de ufak ve orta işletmeler nezdinde başta olmak üzere artan kitlesel iflaslar gibi çok ciddi sıkıntılar yaşarken; mevcut hükümetin Suriye’deki insani felaket nedeniyle yakında kritik yeni bir yük altında kalmak için adeta gönüllü aday olması iktisaden Türkiye’nin tam anlamıyla intiharı anlamına gelecektir. Suriye’deki sosyo-ekonomik ve insani durum çoktandır kelimenin gerçek anlamında adeta felaketin ötesinde bir tablo çiziyor: Devasa gıda sıkıntısı, tamamen harap olmuş hatta yok olmuş denilebilecek bir altyapı ve de milyonlarca mültecinin varlığı… Suriye Arap Cumhuriyeti’nde özellikle de silahlı çatışmaların halen sürdüğü yer ve bölgelerde hatırı sayılır gıda-yiyecek problemi yaşanıyor. Son süreçte Suriye topraklarının büyük bir bölümünün kontrolü Türkiye’deki yönetimin müttefiki pozisyonundaki Heyet Tahrir El – Şam’ın (HTŞ) elinde bulunuyor. Bu durum kaçınılmaz olarak, Türkiye için her anlamda ek yükümlülükler manasına geliyor ve tıpkı daha önce sahada İran’ın da karşı karşıya kaldığı üzere, somut olarak Türkiye Cumhuriyeti’ni güney komşusuna ekonomik ve insani yardım sağlama külfet ve sorumluluğuna itiyor.

İran’ın Suriye’ye yaptığı yardımların benzerini Türkiye’nin tekrarlama şansı yok

Suriye’ye geride bıraktığımız yıllarda oldukça mühim miktarlarda hibe veren ülkelerin başında kuşkusuz İran İslam Cumhuriyeti geldi. İran örneğin bu ülkedeki iç savaşın başlangıcından bu yana tahmini olarak 30 ila 50 milyar dolar arasında yardım sağladı Doğu Akdeniz’deki müttefikine. İran ayrıca Suriye’ye ek olarak günlük yaklaşık 60.000 varil ham petrol ihraç etmek suretiyle yıllık bazda bu alanda çok önemli bir rekora da imza atmış oldu. Ne var ki Türkiye’deki mevcut reel-ekonomik göstergeler, Suriye’deki yeni rejimi kitlesel-ekonomik anlamda destekleme kabiliyeti hususunda ülkenin hemen hemen hiçbir olanak ve kabiliyetinin olmadığını fazlasıyla kanıtlıyor. Söz gelimi Türkiye’nin GSYH’si 2024 yılının ikinci çeyreğinde yalnızca yüzde 2,5 büyüme kaydederken doğal olarak bu nispette bir büyüme uzmanların beklentilerinin çok altında kaldı. Üçüncü çeyrekte ise ülke teknik olarak resesyona girdi, GSYH tam tamına yüzde 0,2 düşüş gösterdi. Resmi enflasyon yüzde 44 olarak ilan edilirken fiili enflasyon ise birkaç yıldır üst üste yüzde 100’ü çoktan geride bırakmış durumda.

Suriye’ye yapılması planlanan olası kitlesel yardım ekonomiyi topyekûn çökertebilir

Türkiye’deki hemen bütün dengeleri alt üst eden iktisadi istikrarsızlık ve öngörülemezlik ile Suriye’ye destek olma “misyonunun” giderek artmakta olan yükü dikkate alındığında, mevcut aşırı enflasyonun daha da yükseleceği ve bunun da nüfusun tartışmasız ezici çoğunluğunun yaşamının eskisinden de kötüleşmesine yol açacağı artık şüphesiz. Bunun yanı sıra ülkenin neredeyse dört bir tarafında küçük ve orta ölçekli işletmelerde görülen yaygın iflasların giderek artması, zaten kırılgan olan ekonominin temellerini haliyle daha da sarsmaya devam ediyor. Hükümet Suriye’yi de bahane etmek suretiyle bu mühim ekonomik sorunları görmezden gelmeyi sürdürürse, daha da derin bir ekonomik krizle yüzleşebilir ve mevcut durumda Suriye’ye kayda değer ölçekte mali yatırım yapmak Türkiye’nin imkânlarını değil aşmak, ekonominin tam anlamıyla yokuş aşağı gitmesine yol açar.

“Uluslararası bir hayırsever” rolü Türkiye’deki iç durumu ancak daha da kaotikleştirir

Türkiye ekonomisi her şeye rağmen, güç bela henüz yeni düşürmeye başladığı hiperenflasyona yeniden geri dönme riskini halen fazlasıyla taşıyor. Türkiye’de iktidarın Suriye konusunda “uluslararası bir hayırsever” olarak üstlendiği rol göz önüne alındığında, insani yardıma yönelik artan talep ve ihtiyaçlar ile “müttefik” devlet ve yönetimleri destekleme gereksinimi ülkeyi daha da fazla borca sarmalına ​​sürükleyecektir. Bu mevcut gidişat, ülke kaynaklarının iç ihtiyaçlar yerine “dış yükümlülüklere” harcanması gibi tehlikeli bir hal yaratacak ve bu da Türkiye içindeki sosyo-ekonomik, insani ve politik durumu daha da kötüleştirip ülke içinde yoksulluğun ve toplumsal eşitsizliğin daha da artmasına yol açacaktır.

Rusya: ekonomi, sorunlar, istikrar halkaları, çözüm arayışları — 4

Sınai üretim hacminde genişleme

Grafik 11, Rosstat verilerine dayanarak aylık sınai üretim hacmini özetliyor. 2019 gene 100 olarak alındı. İki eğri arasındaki fark savunma sanayisinin sivil sanayi üzerindeki muazzam etkisini, üstelik son derece mütevazı bir şekilde gösteriyor. Aslında yeşil eğri de doğrudan savunma çıktılarını göstermiyor (bunu gösteren bir istatistik yok zaten), ama gene sivil sanayi ürünü olmakla birlikte savunmayla da ilişkili olabilecek çıktıları (diğer gruplara dahil olmayan metal ürünleri imalatı, bilgisayar, elektronik, optik, hava taşıtları, diğer gruplara dahil olmayan taşıtlar) kapsıyor. Mavi eğri ise bu çıktılar düşüldükten sonrasını gösteriyor.

Grafik 11. Sınai üretim

Birinci durumda 2023 ortalarından geçen yılın sonuna kadar yüzde 3 kadar artış var, ikinci durumda ise sadece yüzde 1 seviyesinde; başka deyişle, bu ikinci durumda 2023 ortalarından beri stagnasyon gözlendiği bile ileri sürülebilir. Ancak bu yanıltıcı olur. Savunma sanayisinin her yerde ve her zaman kaldıraç rolü taşımasından başka, Rusya’da savunma sanayisi Sovyet mirasıdır ve bu, askeri ve sivil sanayinin ayrılmazlığı fikri üzerine kuruludur. Bu nedenle çoğu zaman, savunma harcamalarının GSYH’nın giderek daha büyük bir bölümünü kapsadığından yakınmanın da anlamı yoktur.

1990’da o zamanki SBKP genel sekreteri Gorbaçov, SSCB dışişleri Şevardnadze, genelkurmay başkanı Lobov ve diğerleri bundan çok yakınırlardı. İlki kendi değil CIA verilerine dayanarak yüzde 15, ikincisi yüzde 19, üçüncüsü “üçte bir, hatta daha fazla” demişlerdi. Gerçekte bu oranın yüzde 10-12’den fazla olması mümkün değildi. Dahası (benim “Rusya…”dan aktarıyorum): “1950’lerden 1970’lerin ortalarına kadar savunma sektörü, diğer sektörleri teşvik etmiştir; Sovyetler Birliği’nde askeri harcamaların tırmanışı, milli gelirin artışına paraleldir. Sektördeki istihdam oranı da bunu gösterir: 1980’lerin sonunda savunma sektöründeki toplam 1.800’ün üzerinde işletmede yaklaşık 4,5 milyon insan çalışıyordu; bunların 800 bin kadarı da bütünüyle bilimsel faaliyetlerle uğraşıyordu. Demek ki, Sovyet işgücünün yaklaşık dörtte biri bu sektörde istihdam edilmişti. Aile üyeleri de katıldığında, 12-15 milyon insan savunma sektörüyle irtibatlıydı; bu da Rusya’da her on kişiden biri demekti.” Sektörün bugünkü istihdam kapasitesiyle ilgili bir veriye rastlamadım; bununla birlikte sektör, savunma sanayisinin güçlü olduğu şehirler başta olmak üzere ciddi bir iktisadi canlılık yaratıyor. Bütçedeki askeri harcama kalemleri ise (“milli savunma” ve “milli güvenlik ve kolluk”) toplam 17 trilyon ruble. Eğer 2024’te GSYH, İktisadi Kalkınma Bakanlığı’nın tahminlerine uygun olarak yüzde 3,2 büyüdüyse, bu miktar GSYH’nın yüzde 9,5’i yapar ki Sovyetelr Birliği rakamlarıyla uyumlu demektir.

Burada kritik bir durum yok, aslında tam da beklendiği gibi, üstelik savunma sanayisinin etkisi tam olarak yansımıyor, dolayısıyla sanayide imalat sektörüne dayalı büyüme daha büyük olabilir. Gerçekten de maden ve mineral kaynakları üretiminde düşüş gözleniyor (yaptırımlar yüzünden beklenen bir sonuç); elektrik, ısıtma vb. ve su temini, atık idaresi vb. alanında sabit bir durum var. Ancak imalat sektörü en azından 2024 ekimine kadar doğrusal büyüyor.

Bu sektörde durgunluk ancak son birkaç aydır gözleniyor. Gene de imalat sektörünün genel durumu alarm vermekten uzak. Öte yandan tekstilde 2024 başından beri sürekli bir düşüş, gıda mamullerinde ise son iki çeyrektir stagnasyon var. Dış ticarete yönelik imalatta gerileme gözleniyor, ancak selüloz, poligrafi, kimya, taşıt dışında hazır metal, elektronik, ulaştırma araçları ve ilaç üretimi düzenli bir şekilde artıyor.

Grafik 12. Sanayi yatırımları

Sanayideki büyüme sermaye yatırımlarından da gözlemlenebiliyor (bak. Grafik 12). 2022’deki ilk şoka rağmen toplam yatırımlarda bir önceki yıla göre yüzde 6,7 artış vardı; 2023 ve 2024’te bu artış yüzde 9,8 ve 9,5 oldu. Makine ve gereç yatırımları ise 2022’de bir önceki yıla göre yüzde 12 düştü, 2023’te yüzde 4, 2024’te ise yüzde 17 arttı. Bununla birlikte 2022 şoku makine ve gereç çıktısında muazzam bir düşüşe (yüzde 20) neden oldu. Bu durum ertesi yıl telafi edilemediği gibi 2024’te de düşüş devam etti. Gerçi makine üretimi alanına yapılan yatırımlarda bir artış var, ancak hem bu alanda üretimin daha uzun süreli bir süreç olması hem de yatırım oranının toplam yatırımın altında kalması yüzünden yeterli değil. Bu durumda yaptırımlar yüzünden keskinleşen teknoloji bağımlılığının da etkisi var. Bunların yurtdışından temin edilmesi imkanı, eğer Türkiye, Kazakistan vb. ülkelerden paralel ithalat sayılmazsa Çin dışında hemen hemen kalmadı; onunla da (yıl sonu itibariyle büyük ölçüde çözülmüş görünüyor olsa bile) ödemeler problemi riski devam ediyor.

Burada bir başka sorun, hem makine ve gereç üretiminde hem de bunların sanayiye uygulanmasında kalifiye eleman ve yetersiz istihdam sorunu. Durum şaşılacak kadar 1930’ları hatırlatıyor; o zaman da kadro sorunu sınai kalkınmanın önünde engeldi ve bu nedenle “her şeyi kadrolar çözer” bir devlet eğitim seferberliği sloganı haline gelmişti. Bugün de en önemli milli projelerden biri “Kadrolar”.

Grafik 12’yi çeyreklere göre düzenlemek mümkün olsaydı eğer, MB’nın para-kredi siyasetinin etkisi açıkça görülürdü. 2024’teki sermaye yatırımları esas itibariyle (1) devlet projelerinden ve (2) 2022 sonundan beri görece düşük kredi faizlerinden kaynaklanıyor olmalı; eğer öyleyse ilk iki çeyrekte yıl ortalamasını yükselten büyük bir büyüme yaşanmış demektir. Dolayısıyla, her şeye rağmen 2024’te de sanayi yüzde 3,5-3,7 kadar büyümüş olmalı. Ama 2025’te eğer para-kredi siyaseti düzeltilmezse yatırımlar düşecektir.

Eğer temel sorunlar çözülürse 2035’de (önümüzdeki 10 yılda) sanayi üretimi 2021’in 2 katına çıkabilir. En kötü durumda ise 1.5 katı kadar olacaktır ki bu olumsuz senaryo sayılmalı.

Risk verileri

Grafik 13. Nakliye

Nakliye. Bütün bu istikrar halkalarına rağmen MB’nın para-kredi siyasetinden başka da giderek artmakta olan risk verileri var. Durumun endişe verici bir olduğunu gösteren bir tablo toplam nakliye hacminde ortaya çıkıyor. Grafik 13 verilerine göre boru hatları kapasitesi düşüldüğünde en düşük nakliye miktarı kilometre başına 239,2 milyar tonla nisan 2020’de gözlemlenmişti ve bu doğrudan doğruya pandemiyle ilişkiliydi. 2022 boyunca ani gerilemenin ardından 2022 sonundan bir sonraki yılın şubat-mart aylarına kadar ciddi bir artış gözlendi ve 263,5 milyar tona kadar yükseldi; ancak bu tarihten sonra taşınan yük miktarı tekrar tedricen düşmeye başladı ve en nihayet geçen yılın ekim ayı itibariyle 248,3 milyar tona kadar geriledi.

Grafik 14. Tarımsal üretim

Tarım. Tarımsal üretim hacmi de (bak. Grafik 14) nakliyenin neredeyse bir kopyası. Tarımsal üretimde mevsim şartlarıyla düşüş her zaman beklenebilir bir şey, ani dalgalanmalar da bunu gösteriyor zaten; ama 2023 bahar hasadından beri tedricen düşme eğrisi belirgin.

Grafik 15. İnşaat

İnşaat. Sivil sanayinin en önemli motor sektörlerinden biri inşaat sektörü. Bunun halkın konut sorununun çözüm vasıtası olması itibariyle siyasi önderlik açısından da önem taşıdığını belirtmiştim. Sektör mevcut birikimiyle en az iki yıl daha projeleri sürdürebilir durumda, ancak geleceğe yönelik tablo hiç iç açıcı değil. (Bak. Grafik 15.)

Eğer büyümenin devam etmesi bekleniyorsa bunun yolu bütçe harcamalarının artırılması, milli projelerin hızlandırılması, ithal ikamesinin yaygınlaştırılması, sermaye çıkışının önlenmesi, sermaye kontrollerinin artırılması, ücretlerin artırılması, istikrarlı bir büyüme, teknoloji kullanımının yaygınlaştırılması vb.nden geçer. Ama MB’na göre bütün bunlar enflasyon hedeflerine ulaşılmasını engelliyor, çünkü enflasyonun başlıca nedeni talep artışı; bu nedenle bütçe harcamalarının azaltılması, ekonominin aşırı ısınmasına son verilmesi (sanayinin rölantiye alınması ve dolayısıyla işsizlik), milli projelere son veya hiç değilse ara verilmesi, tüketici kredileri faizlerinin alabildiğine yükseltilmesi ve ayrıcalıklı kredi uygulamasına bütünüyle son verilmesi ve böylelikle ortalama birinin kredi imkanının ortadan kaldırılması, ücret artışına son verilmesi ve nakit dolaşımını sınırlayarak mevduat artımına gidilmesi… gerekli.

“Enflasyon talep kaynaklı” dogmatizmine dikkat edin. Rusya’da enflasyon (mesela Türkiye’de olduğu gibi) aşırı kâr kaynaklı değil, bunun başka yapısal nedenleri var; ama talep kaynaklı da değil. Kaldı ki MB önerilerinin toplamı zaten resesyon anlamına geliyor.

Rusya ekonomisi şimdiye kadar MB’na rağmen büyümeye devam etti. Bunun başlıca nedeni devletin metazori uygulamalarından başka milli projelerin devam etmesi, bütçe harcamaları ve alım gücünün yükseltilmesiydi.

Ancak enflasyon denince iktidar açısından da, halk açısından da akan sular duruyor, sebeb-i mevcudiyetini enflasyonu düşürmek şeklinde formüle eden (ve bunu da beceremeyen) MB’nın siyasi iktisadı bu nedenle hâlâ az çok karşılık görüyor.

Bu saplantı bana biraz 2022’deki teknik temerrüdü hatırlatıyor. O zaman da temerrüde düşmemek (ve bunun anlamı, gerçekte, “temerrüde düştü demesinler”den başka bir şey değildi) ve borçlarını ödemek için hükümetin neredeyse takla atmadığı kalmıştı. Ve sonunda OFAC dayatmalarıyla Rusya temerrüde düştü — düştü, çünkü yaptırımlar yüzünden borçları ödeme imkânı elinden alınmıştı.

Ve hiçbir şey olmadı! Tersine, bu saplantının da bütün başka saplantılar gibi anlamsız olduğu, iktisadi faaliyet sürdüğü sürece temerrüdün hiçbir şey ifade etmediği, hatta tam tersine, bu faaliyetlerde yabancı bağımlılığının ortadan kaldırılması için kaldıraç rolü oynayabileceği ortaya çıktı.

Enflasyon bu kadar da etkisiz değil elbette. İşsizlik oranlarının rekor seviyede düşük olduğu, bütün sektörlerde işgücü ihtiyacının yakıcı şekilde hissedildiği bir ortamda çalışanlar için ücret artışı her halükarda enflasyonun üzerinde olacaktır, ama ek endeksleme yapılmazsa emekli maaşları ve sosyal yardımların erimesi tehlikesi var. Bu ikincisi kitlelerin siyasi iktidar etrafında konsolidasyonu için şart; dolayısıyla ücretin enflasyonla baskılanıp eritilmesi aslında görece küçük bir tehlike.

Enflasyonun en temelde iki tehlikesi var. Birincisi, bir döngü yaratma riski. Pek olası değil, ama tamamen imkansız da değil. İkincisi ise 90’ların rekor enflasyonunu, kütlesel mülksüzleşmeyi, sefaleti hatırlatması.

Yazı dizisi: Rusya ekonomisinin dönüşümü – 3

Rusya: ekonomi, sorunlar, istikrar halkaları, çözüm arayışları – 3

İstikrar halkaları: içeride zor ve tehdit

Yukarıda saydığım bütün kasvetli göstergelere rağmen onları sınırlayan bir takım faktörler de var. En önemlisi, saydığım sektörler büyük ölçüde devletin elinde, dolayısıyla bu işletmelerde iflaslara izin verilmeyeceği açık. Bu da, kuşkusuz, genel riski azaltan bir faktör.

Devlet sektörünün organizasyonu, özgül devlet kapitalizmi, tamamen başka bir yazı konusu; bu nedenle burada derinlemesine incelemeyeceğim. Ancak istikrar halkaları kapsamında devlet zorunun sayılması gerek.

Genel olarak böyle durumlarda (Türkiye’de olduğu gibi) enflasyon artışını tetikleyen temel faktör şirketlerin süper kârlarıdır. Kapitalizmde yapısal bir eğilim bu ve dolayısıyla Rusya’da da gözleniyor; ama iktidarın bonapartist (bu kavramı şartlı kullanıyorum; Rusya’da iktidar meselesi ayrı, geniş ve kapsamlı bir teorik çalışma gerektiriyor) niteliği bu eğilimin güçlenmesine engel. 2024 boyunca bir dizi örnekte devlet baskısıyla kâr oranlarının yükselmesine engel olunduğu ve fiyatların az çok kontrol altında tutulduğu gözlendi. Bunlar iki kanaldan yürütüldü. Federal Anti-Tekel İdaresi (FAS) ve Genel Savcılık.

FAS, başta telekomünikasyon, temel gıda maddeleri ve inşaat malzemeleriyle ilgili anti-tekel müktesebatına dayanarak bir dizi soruşturma açtı. Bu soruşturmalar çoğu defa idari veya cezai süreç başlatılmadan fiyatların geri çekilmesiyle sona erdi.

Burada dikkat çekici bir ayrıntı var. FAS’in bir önceki başkanı İgor Artemyev’di. 11 Kasım 2022’de Artemyev’in yerine Maksim Şaskolskiy atandı. İkisi neredeyse tamamen karşıt kişilikler; daha önce liberal-neoliberal Yabloko partisinin Duma grubu başkan vekili olan Artemyev devletin ekonomiden elini ayağını çekmesi taraftarıydı, onun döneminde federal bölgelerin devlete ait enerji şirketlerinin satışına getirmek istediği sınırlamalar birçok defa FAS engeline takılmıştı. Dahası, bir devlet siyaseti olan küçük ve ortaburjuvazinin güçlendirilmesi de FAS tarafından zaman zaman bloke edilmişti; örneğin 2015’te tekel soruşturmalarının sadece yüzde 11’i büyük şirketlere (yani tekellere) karşı yürütülmüştü; yüde 36’sı ise orta ölçekli işletmeleri hedef almıştı.

“Rusya…”da FAS’ın 2018 rekabet raporunda devletin ekonomideki payının artmasından Artemyev’in rahatsızlığını ifade eden cümleler aktarmıştım; şöyle diyordu: “Devletin ekonomideki rolünün güçlendirilmesi süreci yeni, nitel bir aşamaya girdi” ve devlet kural koymakla kalmayıp “ülkenin bütün ekonomik sistemini düzenlemeye çalışıyor”.

Başka deyişle Artemyev’in başkanlığında Anti-Tekel İdaresi esas itibariyle devleti “küçültme” ve özel sektörün tekelleşmesini artırma amacı güdüyordu ve bu, doğal olarak, tekel kârlarının teşvikini de kapsıyordu.

Şaskolskiy ise büyük çoğunluğu Leningrad oblastindeki devlet şirketlerinin (veya büyük hisseleri devlete ait şirketlerin) yönetiminde bulunmuştu; selefinin tersine liberal entelijensiyanın uzağındaydı ve atanmasının tam da batının yaptırım saldırısına denk düştüğüne bakılırsa devletin FAS’a verdiği rolde bir değişimi de gösteriyordu.

Mevcut müktesebata göre (İdari Suçlar Kanunu, KoAP) “emtia piyasasındaki hâkim konumunu kötüye kullanmanın” cezası iki başlıkta ele alınıyor: eğer belli bir mala yapılan zam (yani kâr oranı) rekabeti tahrip etmiyor veya sınırlamıyor ama başkalarının menfaatine zarar veriyorsa 300 bin rubleden 1 milyon rubleye kadar ceza kesiliyor; eğer rekabeti sınırlıyor ve tahrip ediyorsa da o şirketin pazara girmesi üç yıl boyunca yasak ediliyor veya o malın cirosunun yüzde 1-15’i kadar ceza kesiliyor (işletmenin toplam emtia cirosunun yüzde 2’sini aşmamak ve 100 bin rubleden az olmamak kaydıyla).  Bu ikinci durum, her ne kadar kâr oranı belirtilmemiş olsa da, fiilen bütün kâra el konulması anlamına geliyor.

Kanunun bu maddesinde en son tashih 2015’te yapılmıştı; ancak yakın zamanda iki tashih girişimi daha oldu. 2022 ağustosunda Artemyev başkanlığındaki FAS’ın ilk girişimi, aslında bu engeli kaldırmaktan başka bir anlam taşımıyordu; buna göre 60 gün içinde yüzde 30’dan fazla fiyat artışı soruşturma konusu olacaktı. Bu girişim sonuçsuz kaldı. İkinci  öneri ise bu yılın başında (şubat) Şaskolskiy’in başkanlığındaki FAS tarafından yapıldı; buna göre de herhangi bir malın fiyatı 60 gün içinde yıllık TÜFE’nin yüzde 5’inden fazla arttıysa ekonomik bir gerekçesi olmadığı kabul edilecek ve ilgili şirket para cezası ödeyecek; demek ki bileşik hesapla bir mala yılda en çok yüzde 34 fiyat artışı sınırı konuluyor ve bu da en çok büyük zincir marketleri ilgilendiriyor. Bu tasarı halen hükümette.

Tasarı kabul edilir mi, bilmiyorum (bu tür tasarılar kabul edilmeden önce komisyonda uzun süre tutularak da tehdit aracı olarak kullanılabilir); ancak FAS’ın yetkisini kullanarak fiyat artışlarını durdurmaya çalıştığı belli. 2023’te FAS, ülkenin iki büyük mobil telefon operatörü hakkında haksız zam soruşturmaları açmıştı. Bu şirketlerin açtığı itiraz davasında Moskova tahkim mahkemesi geçen yıl FAS’ı haklı buldu. Ne kadar ceza kesildiğiyle ilgili net bir bilgi bulamadım; bu belki de ciddi bir meblağ olmadığına ve soruşturmanın bir başlangıç niteliği taşıdığına işaret ediyor. FAS 2023’te ceza yiyen operatörlerden MTS’ye geçen yıl gene haksız zam soruşturması açtı, bu defa 3 milyar ruble ceza kesti ve zammı geri aldırdı. MTS’nin bu yıl ortasında operatörlükten gelen toplam cirosu 115,1 milyar, kârı da 7,2 milyar rubleydi; demek ki FAS’ın cezayı en üst sınırdan kesmiş ve soruşturmaya konu olan davada bütün kâra (eğer daha fazlasına değilse) el konulmuş.

MTS cezası daha çok bir gözdağını andırıyor. Yıl boyunca benzer soruşturmalar sürdü ve çoğu durumda yapılan zamların geri çekilmesiyle sonuçlandı. FAS sadece bir önceki yıl toplam 5,8 milyar ruble ceza kesmişti; bunun 2,4 milyarı merkezi (906 milyon Apple’a), geri kalanı da federal bölgelerde kesilen cezalardı. Geçen yıl da antitekel cezalarının aşağı yukarı aynı seviyede kalması beklenebilir. Toplu istatistikler henüz yayınlanmadı; ancak FAS’ın resmi sitesindeki, soruşturmaların tamamını yansıtmaktan çok uzak haberlere bakılırsa merkezi soruşturmalarda 3 milyar rublenin üzerinde ceza kesildiği, 2 milyar rubleden fazla da geçen iki yıldaki cezaların ek tahsilatının yapıldığı anlaşılıyor.

Bunlar ciddi meblağlar değil, ancak tedbirin sıkılığı ve ibret-i âlem cezalar başka şirketlerin benzer eğilimlerini frenlemesine neden oluyor.

FAS, tekel fiyatlarını sınırlandırmanın araçlarından biri; ama özellikle gıda maddelerinde (ve “sosyal açıdan önem taşıyan diğer malların fiyatlandırılmasında”) bunlar sadece idari değil kriminal soruşturmalara da konu oluyor. Bu soruşturmalar Genel Savcılık tarafından yürütülüyor. Savcılık yıl boyunca başta yumurta olmak üzere gıda maddelerinden hijyene ve internet alışveriş sitelerindeki fiyatlandırmalara soruşturmalar açtı, bunların fiyatlarının savcılığın kontrolü altında olduğunu bildirdi ve karaborsa gözlendiği takdirde ağır ceza isteneceğini duyurdu.

İstikrar halkaları: düşen işsizlik, artan ücretler

En genelde bakıldığında her şeye rağmen bir dizi olumluluktan söz etmek
de mümkün. Bunların başında enflasyon hedeflerinin tutturulamamasına rağmen işsizlik oranlarının düşmeye devam etmesi geliyor. Aynı şekilde ücret ve gelir artışı eğilimi de devam ediyor. (Bak. Grafik 8.)

Grafik 8. Reel ücretler (2018 = 100)

Bununla birlikte, Grafik 9’un gösterdiği gibi, mevduat faizlerindeki yükselmeye rağmen reel gelirin tasarrufa ayrılan kısmında çok büyük bir değişiklik yok.

Grafik 9. Reel gelirin tüketim ve mevduata bölünmesi

Bunun bir dizi nedeni var. Birincisi, ücretler ne kadar yükselirse yükselsin zaruri giderlere ayrılan pay da artıyor. İkincisi, 1990’ların iflasından çıkmış olan halkın tasarruf güdüsü zayıf; mevduat faizleri rekor da kırsa halk yarın ne olacağını bilmediğinden ya eline geçeni harcayacak, ya araç veya ev alacak, ya da değerli metaller şeklinde tutmayı tercih edecektir — banka hesapları ise son tercih olacaktır.

Gerçekten de 2024 üçüncü çeyreğe kadar otomobil alımları hızla artıyordu. 2021’in ikinci çeyreğinde 490 bin otomobil satılmıştı; ilk yaptırım dalgasının ardından bu miktar 153 bine kadar düştü, ama ardından 2024 üçüncü çeyrekte 415 bine kadar yükseldi. Sabit fiyatlara vurulduğunda ise tablo daha da ilginç: 2021’de satılan 490 bin otomobil 2018 fiyatlarıyla 161 birime denk düşüyordu; 2024 üçüncü çeyrek itibariyle satılan 415 bin araç ise aynı fiyatlarla 228 birime yükselmişti. Yani otomobil fiyatlarındaki artışa rağmen gelirin daha büyük bir bölümü buna ayrılıyor.

Benzer bir durum konut alımında da var. MB’nın faiz siyaseti tüketici kredilerinin de daraltılmasını, hatta son verilmesini öngörüyor. Ama bütün ısrarına rağmen bunu başarması mümkün olmadı. Çünkü tüketici kredilerinin siyasi bir önemi de var; bunlar konsolidasyonun en önemli vasıtalarından biri.

Bu bağlamda Konut meselesi siyasi açıdan son derece önemli ve sektörün faiz riskinin yüksekliği, inşaat malzemelerinde enflasyon ortalamasının üzerinde fiyat artışı (başbakan yardımcısı Husnullin 20 Aralık’ta 2021’den bu yana inşaat malzemelerinde yüzde 64 artış olduğunu söylemişti), yeni inşaat yatırımlarının düşmesi yüzünden stagnasyonun etkisi birkaç yıl içinde daha derin hissedilebilir. Ancak mevcut projelerde bir aksama yok, bunun nedeni de aslında tüketici kredileri ucuzken (ayrıcalıklı krediler sayesinde hâlâ düşük) sektörde konut almaya hazırlananlardan toplanmış büyük bir sermaye birikimi olması (Husnullin bunun 7 trilyon ruble civarında olduğunu söylemişti — yani GSYH’nın yüzde 4’ünden fazla).

Burada bir başka dikkat çekici şey de şu: reel gelirin gıda, içecek ve tütün mamullerine harcanan kısmı az çok istikrarlı bir şekilde artıyor, ama hizmetlere ve gıda ürünü dışındaki emtiaya ayrılan kısmının artışı durdu veya yavaşladı. Veriler henüz kritik bir eşiğe işaret etmiyor, bununla birlikte halkta ekonominin gidişatına yönelik endişe algısının yükselmeye başladığı anlaşılıyor.

Diğer istikrar halkaları

Bütçe. Şimdilik petrol gelirlerinde aşırı bir düşüş gözlenmiyor. Federal bütçe de hâlâ fazla veriyor. Harcamaların GSYH’ya oranında düşüş var, ancak bu durum savunma sanayisine hiç dokunmadığı gibi sosyal yardımlar ve milli projelerden kısma anlamına da şimdilik gelmiyor, zira aynı dönemde GSYH da yükseldi: 2019 üçüncü çeyrekte 28,5 trilyondan 2024 üçüncü çeyrekte 50 trilyon rubleye. Ukrayna krizinin başından beri artış oranı ise yüzde 30’dan fazla. Bütçe gelirlerinin yüzde 35-40’ını eskisi gibi petrol ve doğalgaz gelirleri oluşturuyor.

Grafik 10. Federal bütçe

Grafik 10, 2019’dan bu yana federal bütçe gelir, gider ve açığının GSYH’ya oranını gösteriyor.  2025’te ise yeni vergi kanunu (kademeli vergi) ile bütçe gelirlerinde 2,6 trilyon ek artış bekleniyor; bu bütçenin geleneksel bileşimini kısmen değiştirebilir ve petrol-doğalgaz dışındaki gelirlerin payını yüzde 70’e çıkarabilir.

Kapasite kullanımı. İmalat sektöründe hiç de MB’nın iddia ettiği gibi aşırı ısınma, aşırı kapasite kullanımı gözlenmiyor. Bizzat MB’nın verilerine göre bütün ekonomide üretim kapasitesi kullanımı 2021 ikinci çeyrekten beri ciddi bir değişiklik göstermiyor: yüzde 79-81 seviyesinde. Maden ve mineral çıkarılmasındaki kapasite kullanımında aynı dönemde küçük bir azalma bile gözleniyor (yüzde 80-81). İmalat sektöründe yüzde 73’den 75’e artış var, ama bu da genel kapasite kullanımının altında. İnşaat sektöründeki oranlar da buna yakın (bununla birlikte 2023 ortasından beri aşağı yukarı yüzde 80’den 78’e düşüyor). Ulaştırmada ise yüzde 75’den 77’ye yükselmiş. Ama aynı dönemde işsizlik yüzde 5’ten 2,3’e gerilemiş.

Sabit sermaye yatırımları. Bu kalemde artış temposu geçtiğimiz yıl boyunca ciddi biçimde düştü: birinci çeyrekte (bir önceki döneme göre) yüzde 3,5, sonra sırasıyla yüzde 0,8 ve 0,6. Ancak hiç değilse pozitif oranlar şimdilik korunuyor. Bununla birlikte sermaye verimliliği faiz oranlarının altına düştüğü ölçüde negatif oranlar da ortaya çıkacaktır. Nitekim, grafiklerde göstermemiş olsam da, inşaat sektöründe yıl boyunca yüzde -0,1 seviyesinde sürekli bir düşüş var.

Gelir artış temposu. GSYH’daki artışın başlıca gelir kalemlerine göre (işgücü ödemeleri, brüt kâr ve brüt karma gelir, net vergi ve ithalat) dağılımını gösteren grafiklerde 2023 boyunca sürekli ve hızlı bir artışın ardından 2024 boyunca sürekli ama itidalli bir gerileme var. Ama yüksek gelir, yüksek işgücü ödemelerine ve yüksek kâra hâlâ izin veriyor.

Stagnasyon? Bununla birlikte istatistiklerde izlenebilen sektörlerde, özellikle imalat sanayisi ve inşaat sektöründe stagnasyon eğilimi gözleniyor. Özel sektörün yatırım aktivitesi zayıflıyor.

Yazı dizisi: Rusya ekonomisinin dönüşümü – 2